Cüveynî’nin Cevher-Araz Anlayışı Bağlamında Hristiyanlık Eleştirisi

Yıl 2021, Sayı: 55, 163 - 188, 30.06.2021

Zeynep Şeker

https://doi.org/10.29288/ilted.854732

Öz

Hristiyanların cevher anlayışlarından dolayı özellikle teslis bağlamındaki Hristiyanlık eleştirilerinde cevher-araz meselesi kelâmcılar tarafından işlenen önemli bir konudur. Hristiyan inançlarına yönelik eleştirilerde cevher-araz meselesini en yoğun işleyenlerden biri de Cüveynî’dir (öl. 478/1085). Bu çalışmada Hristiyanlıkta Tanrı’ya cevher isminin verilmesi, teslis ve enkarnasyon fikirlerini eleştirmek için Cüveynî’nin cevher-araz konularıyla bağlantılı olarak geliştirdiği argümanlar ele alınmaktadır. Eleştirilerdeki bağlantıların görülebilmesi açısından gerekli yerlerde Cüveynî’nin cevher-araz anlayışına, benimsediği kozmolojik ilkelere yer verilmektedir. Çalışmamızın amacı kelâmda aslen vesâil hükmünde olan kozmolojik meselelerdeki kabullerin, İslâm’ı farklı din ve akımlara karşı savunma görevini üstlenen kelâmcıların savunma yöntemlerini nasıl etkilediklerine, teolojik meselelere ne şekilde yansıdıklarına Cüveynî özelinde dikkat çekecek bir örnek sunmaktır. Bu bağlamda Cüveynî’nin eleştirilerinin diğer mütekaddim dönem âlimlerinin eleştirileriyle ortak ve farklı yönlerinin ortaya konulması ve onun eleştiri yönteminin daha iyi anlaşılması için öncelikle Hristiyanların teslis anlayışı, teslis konusundaki ihtilafları ve Müslüman âlimlerin Hristiyanlık eleştirisinde temel aldığı konu ve yöntemlere kısaca değinilmekte ardından Cüveynî’nin eleştirileri ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cüveynî, Teslis, Hristiytanlık, Cevher, Araz

Teşekkür

Konuyu önererek çalışmama vesile olan hocam Prof. Dr. Süleyman AKKUŞ'a şükranlarımı sunarım.

Juwaynī’s Critique of Christianity in the Context of His Understanding of Jawhar and ‘Arad

Öz

The issue of jawhar and ‘arad (substance and accidents), which are discussed by the mutakallimūn (kalam scholars) while they criticize Christianity, especially in the context of the trinity, is important due to Christian’s understanding of jawhar. Juwaynī (d. 478/1085) is one of the scholars who discussed jawhar and ‘arad expansively while criticizing Christian beliefs. This article examines Juwaynī’s arguments about Christian creeds, such as naming God as a jawhar, trinity, and incarnation tenets. It focuses on arguments which are related to jawhar and ‘arad. In order to make the connection between critiques more visible, the article also addresses Juwaynī’s understanding of jawhar and ‘arad, and the cosmological principles that he accepts. The main aim of the article is to give an example of how the cosmological principles of kalām affect mutakallimūn’s methods while they were defending Islam against other religions and doctrines, and how they reflect the theological issues in the case of Juwaynī. In this regard, the article discusses the concept of the trinity and the Christian conflicts about it. Then it handles the main topic and methods that Muslim scholars grounded on while they were criticizing Christianity. Finally, it discusses Juwaynī’s critiques against Christian beliefs. In this way, it aimed to reveal the similarities and differences between Juwaynī and other early period mutakallimūn’s critiques and to present a better understanding of Juwaynī’s criticizing method.

Anahtar Kelimeler

Juwaynī, Trinity, Christianity, Jawhar, ‘Arad

Kaynakça

• Aydın, Mehmet. “Hristiyanlıkta Teslis Doktrini ve Hristiyan İ’tizalleri”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi [Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi] 5 (1982), 141–156.
• Aydın, Mehmet. Müslümanların Hristiyanlığa Karşı Yazdığı Reddiyeler. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1989.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tahir b. Muhammed et-Temîmî. Uṣûlü’d-Dîn. thk. Ahmed Şemsüddîn. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-Evâʾil ve Telḫîṣü’d-Delâʾil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfe, 1987.
• Bayrakdar, Mehmet. Bir Hristiyan Dogması Teslis. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2007.
• Bulğen, Mehmet. “Kelâm İlminin Kozmolojik Boyutları ve Günümüz Kozmolojisi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (2010), 49–80.
• Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dakīku’l-Kelâmın Yeri ve Rolü”. İslâm Araştırmaları Dergisi 33 (2015), 39–72.
• Bulğen, Mehmet. “Klasik Dönem Kelâmında Dilin Gücü”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/1 (2019), 37–79.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî Uṣûli’d-Dîn. thk. Ali Sami en-Neşşâr vd. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî Uṣûli’d-Dîn. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâd ilâ Ḳavâṭıʿi’l-Edille fî Uṣûli’l-İʿtiḳād. thk. Muhammed Yusuf Musa - Ali Abdülmunim Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalam: Atoms, Space and Void in Basrian Mu‘tazili Cosmology. Leiden: E. J. Brill, 1994.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmâîl b. İshak. Kitâbü Maḳālâti’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfi’l-Muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950.
• Gürkan, Salime Leyla. “Dogmaya Karşı Akıl: Mâturîdî’nin Teslis İnancını Tenkidi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009), 63–85.
• Gürkan, Salime Leyla. “Teslis”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/549–552. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Harman, Ömer Faruk. “İslâm-Hıristiyan Polemiği Açısından Gazzâlî ve Er-Reddü’l-Cemîl”. 900. Vefat Yılında İmâm Gazzâlî: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. 131–158. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• İbn Fûrek, eş-Şeyh el-İmâm Ebî Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Maşrık, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Faṣl fi’l-Milel ve’l-Ehvâʾ ve’n-Niḥal. thk. Muhammed İbrahim Nasr - Abdurrahman Umeyr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed. et-Teẕkire fî Aḥkâmi’l-Cevâhir ve’l-Aʿrâż. thk. Daniel Gimaret. Kahire: Institut Français D’archéologie Orientale, 2009.
• Kâbî, Ebü’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbü’l-Maḳâlât ve Ma’ahu ʿUyûnu’l-Mesâil ve’l-Cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: KURAMER, Amman: Dâru’l-Feth, 2018.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî Ebvâbi’t-Tevḥîd ve’l-ʿadl: el-Fıraḳu Ġayrü’l-İslâmiyye. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. b.y.: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965
• Kaplan, İbrahim. İslâm’a Göre Hristiyanlık. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008.
• Kuzgun, Şaban. “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Hıristiyanlık ve Hıristiyanlar”. Asrımızda Hıristiyan-Müslüman Münasebetleri. 61–79. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993.
• Lacguna, Catherine M. “Trinity”. The Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones. 14/9360-9364. New York: Thomson Gale, 2005.
• Marulcu, Hasan Tevfik. İslâm Kelâmı Açısından Hristiyan Tanrı Tasavvuru. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• Roberson, Ronald G. “Syriac Orthodox Church of Antioch”. Encyclopedia of Religion. ed. Lindsay Jones. 13/8938- 8941. Detroit: Thomson Gale, 2005.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-Niḥal. thk. Emîr Ali Mehenâ - Ali Hasan Fâûr. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Soyal, Fikret. İslâm Kelâmcılarına Göre Teslis. İstanbul: Fotografika Yayıncılık, 2011.
• Tehânevî, Muhammed b. A‘lâ b. Ali. Keşşâfü Iṣṭılâḥâti’l-Fünûn ve’l-‘Ulûm. thk. Mevlevî Vecih Mehmed vd. Kalküta: Bengal Military Orphan Press, 1862.
• Waardenburg, Jaques. “Teslis”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/548–549. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.