Cerh-Ta’dîl’e Karşı Gıybet Eleştirisinin Tarihî Süreci

Yıl 2021, Sayı: 55, 65 - 89, 30.06.2021

Seyit Ali Güşen

https://doi.org/10.29288/ilted.875275

Öz

Hadis tarihinde hadislerin sıhhatlerini tespit amacıyla ilk asırdan itibaren uygulanmaya başlanan cerh-ta’dîl sisteminin işleyişi için râvîler hakkında inceleme yapmak gerekmektedir. Ancak hadis kaynaklarında rical tenkidinin sistematik olarak başladığı zamanlardan itibaren münekkid âlimlere, gıybet ettikleri gerekçesiyle eleştiri yöneltildiğine dair bazı bilgiler nakledilmektedir. Nitekim Hicrî İkinci asrın ilk yarısından itibaren en yoğun gıybet eleştirisinin düzenli cerh-ta’dil faaliyetleri sebebiyle Şu‘be b. el-Haccâc (öl. 160/776) özelinde yoğunlaştığı görülmekte ise de sonraki yıllarda diğer münekkid muhaddislerde de bu tenkidin örneklerine rastlanmaktadır. Öte yandan münekkidlerin bu tür eleştirilere muhatabın durumuna göre farklı tepkiler verdiği de dikkat çekmektedir. Ayrıca muhaddislere yöneltilen tepkilerin onlar üzerinde bazı etkilerinin olduğu da gözükmektedir. Bu çalışma hadis eserleri başta olmak üzere tarih, usûl, ricâl ve tabakât kaynaklarındaki bilgilerin sistematik analizi ile hadis tarihi boyunca tenkidlerin doğuşu, tarihsel süreci, muhataplarını ve muhaddisler üzerindeki etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Tenkid, Rical, Cerh, Gıybet, Ta’dîl

The Historical Process of al-Jarḥ -al-Taʿdīl Criticism as Gossip

Öz

It is important to investigate the narrators for the functionality of the al-jarh-ta'dîl system, which has been implemented since the first century, to ascertain the correctness of the ḥadīths in the ḥadīth history. However, in ḥadīth sources, some information is conveyed stating that the criticism that these scholars gossip has been made against the munakkid (critic) scholars from the beginning of the second century of Hijra when the rijal criticism began systematically. Although it is observed that since the first half of the second century of the Hijra, the most intense criticism of gossip focused on Shu'ba Ibn al-Ḥajjāj due to his regular jarh-ta'dîl activities, several examples of other critic muhaddiths are encountered in the following years. It is seen that the critic muhaddiths have shown different responses to these reactions according to the situation of the interlocutor. The questions asked by those engaged in the Ḥadīth regarding this topic are provided with answers more in the scope of this work's necessity, and it has been observed that there is an attitude that does not take into consideration the negative critiques of other groups in general. Also, it is necessary to mention that the muhaddîths were taking some precautions to avoid falling into the sin of gossip in the face of criticism directed towards them. This study evaluates the beginning, interlocutors, and effects of these criticisms throughout the Ḥadīth history.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ḥadīth Criticism, al-Rijāl, al-Jarḥ, al-Taʿdīl, al-Giybah/Gossip

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybanî. el-ʿİlel ve maʿrifeti’r-ricâl (Merrûzî Rivayeti). thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas. Bombay: ed-Dâru’s-selefiyye, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybanî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnâûd vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1999.
• Ali b. el-Medînî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdillâh b. Ca’fer b. Necîh Sa’dî. el-ʿİlel. thk. Muhammed Mustafa A’zamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1980.
• Ali el-Kârî, Nureddin Ali b. Muhammed Molla. el-Esrârü’l-merfûʿa fi’l-aḫbâri’l-mevżûʿa. thk. Muhammed Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1986.
• Avcı, Seyit. “Hadisçilere Yöneltilen Bazı Eleştirilerin Değerlendirilmesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/3 (2011), 7-34.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef. et-Taʿdîl ve’t-tecrîḥ li-men ḫarrece lehü’l-Buḫârî fi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Ebu Lübâbe. Riyâd: Dâru’l-Livâ, 1986.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. et-Târîḫu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarabad: el- Mektebetü’l-İslâmiyye, 1362.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 6 Cilt. Dımaşk: Daru İbn Kesir, 1990.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Sünen. 2 Cilt. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Harisî. Ḳūtü’l-ḳulûb fî muʿâmeleti’l-maḥbûb ve vaṣfi ṭarîḳi’l- mürîd ilâ maḳāmi’t-tevḥîd. thk. Mahmud İbrahim. 3 Cilt. Kahire: Dârü’t-türâs, 2001.
• Ebû Zür’a ed-Dımaşkî, Abdurrahman b. Amr b. Abdullah. Târîḫu Ebî Zür’a ed-Dımaşkî. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Ertürk, Mustafa. “Hüşeym b. Beşîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/64. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Gürler, Kadir. “Cerhin Gıybet Olup Olmadığı Yönündeki Tartışmalara Eleştirel Bir Katkı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/3 (2004), 33-48.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. el-Medḫal ilâ maʿrifeti Kitâbi’l-İklîl. thk. Ahmed Sellûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed. el-Medḫal ilâ maʿrifeti’ṣ-ṣaḥîḥ mine’s-saḳīm ve tebyîni mâ eşkele min esmâʾi’r-ricâl fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Rebî’ b. Hâdî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali . el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. thk. Mahmud Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1983.
• Hatîb el-Bağdadî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b Ali b Sabit. el-Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye. Haydarabad: Dâiretü’l- Maârifi’l-Osmaniyye, 1938.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcanî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Adil Abdülmevcûd. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Dakikul’îd, Ebü’l-Feth Takıyyüddin Muhammed b Ali. el-İḳtirâḥ fî beyâni’l-ıṣṭılâḥ ve mâ üḍîfe ilâ ẕâlike mine’l- eḥâdîs̱i’l-maʿdûde mine’ṣ-ṣıḥâḥ. thk. Kahtan Abdurrahman. Ürdün: Dâru’l-ulûm, 2007.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1953.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebü’l-Hüseyin İbnü’l-Ferrâ Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Bağdadî Hanbelî. Ṭabaḳātü’l- Ḥanâbile. thk. Muhammed Hamid el-Fıkî. Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. 19 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbuati’l- İslâmiyye, 2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b Hibban b Ahmed et-Temîmî. el-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddis̱în ve’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhim Zayed. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Daru İhyâi’t-Türasi’l-Arabi, 1975.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu ʿİleli’t-Tirmiẕî. thk. Nureddin Itr. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Mellah, 1978.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî. et-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. Mevżûʿât. 3 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1983.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. ʿUlûmü’l-ḥadîs̱. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dârü’l- Fikr, 1984.
• Kadı İyaz, Ebü’l-Fazl İyaz b. Musa b. İyaz el-Yahsubî. Tertîbü’l-medarik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. 8 Cilt. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1965.
• Karafî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. el-Furûḳ. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1928.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler: Duafa Literatürü ve Zayıf Rivayetler. İstanbul : M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2014.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Muhammed. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Ebu Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbuâti’l-İslamiyye, 1987.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Câmi’u’s-Ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1956.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Kitâbü’t-temyîz. thk. A’zamî, Muhammed. Riyad: Vizaretü’l-Maârif, 1982.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b Şeref b Mürî. el-Minhâc fi şerhi Ṣaḥîḥi Müslim b. Haccâc. 18 Cilt. Kahire: el- Matbaatü’l-Mısriyye, 1347.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn min kelâm-ı seyyidi’l-mürselîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Özsoy, Abdulvahap. Şube İbnu’l-Haccac ve Hadisçiliği. Erzurum: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed b. Hallad Hasan b. Abdurrahman. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed b. Ali es-Savma’i. Riyad. Medine: en-Naşirü’l-Mütemeyyiz, 2017.
• Saklan, Bilal. “Ebû Tâlib el-Mekkî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 10/239-240. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b Abdirrahmân b Muhammed. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l- ḥadîs̱. thk. Abdülkerim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Hudayr. 5 Cilt. Riyad: Mektebetu Dari’l-Minhac, 1436.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Zikru men yuʿtemedü ḳavlühû fi’l- cerh ve’t-taʿdîl (Erbeʿu resâil içinde). thk. Abdulfettâh Ebu Gudde. Haleb: Mektebü’l-matbuati’l-İslamiyye, 1990.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin b. Ebî Bekr. Taḥẕîrü’l-ḫavâṣ min ekâẕîbi’l-ḳuṣṣâṣ. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fi şerhi Taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Medine: Darü’l-Minhâc, 2016.
• Sübkî, Ebû Nasr Taceddin İbnü’s-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi. Ḳāʿide fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl ve ḳāʿide fi’l- müʾerriḫîn (Erbe’u resâil içinde). thk. Abdulfettâh Ebu Gudde. Haleb: Mektebü’l-matbuati’l-İslamiyye, 1990.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmiʿü’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicri İlk İki Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2015.
• Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr b. Musa b. Hammâd. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu’ti Emin Kal’acî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l- aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 2003.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed Bicavi. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaut. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.