El-Melikü’z-Zâhir Baybars’ın Sultanlığı Meselesi: Sultan Öldüren Sultan Olur mu?

Yıl 2023, Sayı: 59, 12 - 22, 30.06.2023

Yusuf Ötenkaya

https://doi.org/10.5152/ilted.2023.22257

Öz

Memlûk Devleti’nin kuruluş yıllarında sultanlığın mahiyeti ve bunun nasıl oluştuğu ile ilgili literatürde pek çok çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmalarda genel olarak kukla sultan-otoriter sultan şeklinde yapılan ayırımlar mevzubahis edilerek sultan ile seçkin emîrler arasındaki gerilime dikkat çekilmiştir. Bunun yanı sıra el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddin Kutuz’un öldürülmesi sonrasında bir sultan olma biçimi olarak “sultan öldüren sultan olur” şeklinde bir temellendirme de literatürde yer etmiştir. Fakat bu postulatın tarihsel düzlemde yeterince analiz edilmemesi ve bir hadiseden hareketle genel çıkarımların yapılması nedeniyle bu anlayışın literatürde bir olgu olarak yer etmesine zemin hazırlanmıştır. Bu çalışmada söz konusu problem, dönemin kronikleri sadedinde Kutuz’un öldürülmesi hadisesinin analizi yapılarak gerçekte sürecin nasıl işlediğine yönelik bir dizi bulgu ile aşılmaya çalışılmıştır. Kaynakların bu hususta çelişkili ifadelerde bulunmaları tarihsel düzlemde incelenerek söz konusu teorinin bağlamı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca el-Melikü’z-Zâhir Baybars’ın saltanatının ilk yıllarında karşılaştığı sorunların “sultan öldüren sultan olur” anlayışı ile olan irtibatsızlığına değinilerek söz konusu önermenin zayıflığı vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Tarihi, Memlûklar, İktidar, Sultanlık, Sultan, Seçkin Emîrler

The Matter of the Sultanate of al-Malik al-Zāhir Baybars: Can Anyone Who Regicides Become a Sultan?

Öz

There are numerous studies in the literature on the nature of the sultanate and its emergence in the founding years of the Mamlūk state. These studies have discussed the distinction between puppet sultan and authoritarian sultan and have drawn attention to the tensions between the sultan and the elite amirs. Moreover, after the assassination of al-Malik al-Muzaffar al-Sayf al-Din Quṭuz, a rationale such as “whoever kills a sultan becomes a sultan” as a form of being a sultan also took place in literature. However, since this postulate has not been sufficiently analyzed at the historical level and general conclusions are drawn about an event, the ground has been prepared for this understanding to appear as a phenomenon in literature. This work attempts to solve this problem by analyzing the assassination of Quṭuz in the chronicles of the period, gaining a number of insights into how the process actually took place. The contradictory statements of the sources on this subject were examined on a historical level and an attempt was made to uncover the context of the theory in question. In addition, the weakness of the proposition was emphasized by mentioning the disconnection of the problems faced by al-Malik al-Ẓāhir Baybars in the first years of his reign with the understanding of “who kills a sultan becomes a sultan.”

Anahtar Kelimeler

Medieval History, Mamluks, Power, Sultanate, Sultan, Elite Amirs

Kaynakça

• Abbâdî, Ahmed Muhtâr. fî tariḫi’l-Eyyûbîyyin ve’l-Memâlik. Beyrut: Daru’ n-Nah dati’ l-Ara biyye , 2014.
• Aktan, Ali. “Sultan Kutuz ve Ayn Câlûd Zaferi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1991), 190–205.
• Amitai-Preiss, Reuven. “The Mamluk Oficer Class During The Reign of Sultan Baybars”. War and Society in the Eastern Mediterranean 7th–15th Centuries. ed. Yaacov Lev, 267–300. Leiden: Brill, 1997.
• ʿÂşûr, Said Abdülfettah. Mısr fî ʿasri Devle ti’l- Memâl iki’l -Baḥr iyye. Kahire: Mektebetü’l-Mısriyye, 1959.
• Avcı, Câsim. “İbn Şeddâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/375–376. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Hoşdaş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/562. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler (1250–1517). İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• ʿAynî, Bedreddin Mahmûd. Aynî, ʿİkdü’l-cumân fî tariḫi ehli’z-zamân. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: Matbaatü Darü’l-Kütüb ve’l- Vesâi ki’l-Kavmi yye, 1989.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin ed-Devâdâr. Muḥtârü’l-aḥbâr: (=Tar ihü’d -Devl eti-E yyûbi yye ve Devle ti’l- Memâl îki’l -Bahr iyye hatta sene 702). thk. Abdülhamid Sâlih Hamdân. Kahire: Dârü’l-Mısriyye el-Lübnâniyye, 1993.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin ed-Devâdâr. Zübdetü’l-fikre fî tariḫi’l-hicre. thk. Donald S. Richards. Beyrut: yy. 1998.
• Cezerî, Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed b. İbrahim. Ḥavâdis̱ü’z-zamân ve enbâʾühû ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-aʿyân min ebnâʾihî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1998.
• Clifford, Winslow W. State Formation And The Structure of Politics in Mamluk Syro-Egypt, 648–741 A.H 1250-1340 C.E. Chicago: Chicago University, Doktora Tezi, 1995.
• D. P. Little. “Kutuz”. The Encyclopedia of Islam. ed. C.E. Bosworth vd. 5/571-72. Leiden: Brill, 1986.
• Ebü Şâme, Şihabeddin Ebî Muhammed Abdurrahman b. İsmail ed-Dımeşkî. ez-Zeyl ʿale’r-ravzateyn terâcimü ricâl i’l-ḳ arney ni’s- s̱âdi s ve’s-sâbiʿ. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1974.
• Ebü’l-Fidâ, İsmail İbn Ali. el-Muḫtasâr fî aḫbâri’l-beşer. Kahire: Matbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, 1907.
• Fuess, Albrecht. “Mamluk Politics”. Ubi Sumus? Quo Vademus. ed. Stephan Conermann, 95–115. Bonn: Bonn University Press, 2013.
• Haarmann, Ulrich. “Regicide and the Law of the Turks”. Intellectual Studies on Islam: Essays in Honor of Martin B. Dickson. ed. Michel M. Mazzaoui, Salt Lake City: University of Utah, 1990.
• Holt, P.M. “The Position and Power of the Mamlūk Sultan”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 38/2 (1975), 237–249.
• Huvaytır, Abdülaziz. Baibars The First: His Endeavours and Achievements. London: The Green Mountain Press, 1978.
• Irwin, Robert. “The Rise of the Mamluks”. The New Cambridge Medieval History. ed. David Abulafia, 5/607-21. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• Irwin, Robert. The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk Sultanate 1250–1382. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1986.
• Ibn Abdüzzâhir, Muhyiddin. er-Ravḍü’z-zâhir fî siret i’l-M eliki ’z-Zâ hir. thk. Abdülaziz Huvaytır. Riyad: Yy. 1976.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Tariḫü İbn Haldûn: Divânü’l-mübteda ve’l-ḥaber fî Tariḫi’l-ʿArab ve’l-Berber ve min ʿasarehüm men zeviye’ş-şe’n ve’l-ekber. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hallikan, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-ʿayân ve enbâʾi ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ el-Hâfız. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Mektebetü’l-Maʿarif, 1988.
• İbn Şeddâd, İzzeddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Aʿlâḳu’l-haṭîre fî ẕikri ümerâʾi’ş- Şâm ve’l-Cezîre. thk. Yahyâ Zekeriyâ Abbâre. Dımaşk: Menşûrâtü Vezâretü’s-Sekafe, 1991.
• İbn Tağrıberdî, Cemaleddin Ebü’l-Mehâsin Yûsuf. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfi baʿde’l-vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: el-He y’etü ’l-Mısriyy etü’l -Amme li’l-Kitâb, 1984.
• İbn Tağrıberdî, Cemaleddin Ebü’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nücûmü’z-zahire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. thk. İbrahim Ali Tarhan. Kahire: Darü’ l-Küt übi’l -Mısr iyye, 1963.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiʿül-ġurer. thk. Edward Budin. Kahire: Darü’ l-Küt übi’l -Mısr iyye, 1965.
• İbnü’l-Assâl, Mufaddal b. Ebi’l-Fedâîl. en-Nehcü’s-sedîd ve’d-dürrü’l-ferîd fîmâ baʿde târîḫi İbni’l-ʿAmîd. thk. Muhammed Kemaleddin İzzeddin Ali es-Seyyid. Dımaşk: Daru Saadüddin, 2017.
• İbnü’l-Fuvatî, Kemâleddin Ebi’l-Fadl Abdürrezzak eş-Şeybânî el-Bağdadî. el-Havâdisü’l-camiʿa ve’t-tecâribü’n-nâfia fî’l-mîeti’s-sâbiʿa. thk. Mehdi en-Necm. Beyrut: Darü’ l-Küt übi’l -İlmi yye, 2003.
• İbnü’l-Verdî, Zeyneddin Ömer b. Muzaffer eş-Şahîn. Târiḫu İbni’l-Verdî. Beyrut: Darü’ l-Küt übi’l -İlmi yye, 1996.
• Kanat, Cüneyt. “Bahrî Memlûklar Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Düzenlenen Bazı Suikastlar”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 3 (2000), 23–56.
• Kanat, Cüneyt. “Bahrî Memlûkler Zamanında Hüküm Süren Çerkez Asıllı Bir Sultan: Baybars el-Çaşnigir 1309–1310”. Tarih İncelemeleri Dergisi 13/1 (1998), 97–119.
• Kasım, Abduh Kasım. ʿAsru selâtîni’l-Memâlik et-tariḫü’s-siyâsi ve’l-ictimâʿi. el-Harem: Aynü li’d-Dirâsâti ve’l- Buhûs i’l-İ nsani yye ve’l-İctimâiyye, 1998.
• Kasım, Abduh Kasım. es-Sultânü’l-Muzaffer Seyfeddin Kutuz: Batalu maʿreketi ʿAyn Câlût. Dımaşk: Darü’l-Kalem, 1998.
• Levanoni, Amalia. “The Consolidation of Aybak’s Rule: An Example of Factionalism in the Mamluk State”. Der Islam 71/2 (1994), 241–254.
• Makrîzî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir ʿAta. Beyrut: Darü’ l-Küt übi’l -İlmi yye, 1997.
• Mekîn, Circis b. el-Amîd. Aḫbârü’l-Eyyûbiyyîn. thk. Claude Cahen. İskenderiye: Mekte betü’ s-Sek âfeti ’d-Di niyye , 1998. Nüveyrî, Şihabeddin Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necip Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrut: Darü’ l-Küt übi’l-İlmi yye, 2004.
• Özbek, Süleyman. “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar “Sultan Öldüren Sultan Olur””. Tarih Araştırmaları Dergisi 32/53 (2013), 155–72.
• Petry, Carl F. The Mamluk Sultanate: A History. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
• Safedî, Salâhaddin Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut ve Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi ’t-Tu râsi’ l-İlm iyye, 2000.
• Sağlam, Ahmet. “Ortaçağda Orijinal Bir Siyasi Yapı: Güçlü ve Nüfuzlu Her Emir Sultan Olur”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi 2/4 (Aralık 2015), 107–126.
• Sağlam, Ahmet. en-Nâsır Muhammed Devri Memlûk Türk Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Stewart, Angus. “Between Baybars and Qalāwūn: Under-Age Rulers and Succession in the Early Mamlūk Sultanate”. Al-Masāq 19/1 (2007), 47–54.
• Sürûr, Muhammed Cemâleddin. ez-Zâhir Baybars ve Hadârati Mısr fî ʿasrihi. Kahire: Darü’ l-Küt übi’l -Mısr iyye, 1938.
• Şâfiî b. Ali, İbn Abbâs. Hüsnü ’l-me nâkib i’s-s ırriy yeti’ l-mün tezeʿ a mine’ s-sir eti’z -Zâhi riyye . thk. Abdülaziz Abdullah Huvaytır. Riyad: yy. 1989.
• Şelbî, Mahmûd. Hayatü el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz: Kâhirü’t-Tatar ve Batalu maʿreke ʿAyni Câlût. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1992.
• Şeşen, Ramazan. Salahaddin’den Baybars’a Eyyûbîler-Memlûklar (1193–1260). İstanbul: IRCICA, 2007.
• Tekindağ, Şehabeddîn. “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”. Tarih Dergisi 25/1 (2011), 1–23.
• Thorau, Peter. The Lion of Egypt Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth Century. New York: Longman Publishing, 1992.
• Yûnînî, Kutbuddin Musa İbn Muhammed. Zeylü mirʿati’z-zamân. Haydarâbâd: Maṭbaatu Meclis-i Dâire ti’l- Meâri fi’l- Usmân iyye, 1954.
• Zehebî, el-İslam el-Hafız. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Said b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Ziyade, Mustafa M. “The Mamluk Sultans to 1293”. A History of the Crusades. ed. Robert Lee Wolff vd. 735–59. London: The University of Wisconsin Press, 1969.