Yapay Etin Fıkhî Meşrûiyeti

Yıl 2024, Sayı: 61, 42 - 60, 30.06.2024

Rumeysa Altıntaş

https://doi.org/10.29288/ilted.1414857

Öz

İslam hukuku, gıdalar konusunda helal ve haram olmaları açısından sınırlandırmalarda bulunmuştur. Ortaya çıkan teknolojik yeniliklerle birlikte yiyecek ve içeceklerin muhtevasının değiştirilmesi mümkün kılınmış ve bu gıdaların hükmünün ne olacağı tartışılmıştır. Nitekim bunun somut örneklerinden biri, son yıllarda üretilmeye başlanmış, artan et ihtiyacı sorununun çözümünde sürdürülebilirliği sağlayacak bir tekniğin ürünü olarak sunulan yapay ettir. Literatürde, yapay etin üretim süreçlerini içeren mühendislik çalışmalarına ek olarak yapay etin insan sağlığı açısından olumlu ve olumsuz yönlerine dair çalışmalar bulunmakla birlikte fıkhî yönüne dair çalışmalar kısıtlıdır. Bu çalışmada, yapay etin fıkhî meşrûiyetinin tartışılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda öncelikle İslam hukukunun yiyecekler konusundaki helal ve haram kriterleri incelenmiştir. Akabinde yapay etin üretiminde kullanılacak olan kök hücrenin cinsi, üretim süreci ve süreçte kullanılan yöntemler hakkında bilgiler aktarılmış, bu yöntemlerle üretilen yapay etin avantajlı ve dezavantajlı yönleri ortaya konmuştur. Son olarak, İslam hukuku perspektifinden yapay etin üretiminde kullanılan kök hücre, üretim ortamında kullanılan serum ve genel olarak fıkhî ilkeler açısından yapay et değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Güncel Fıkıh Problemleri, Biyoteknoloji, Alternatif Gıda, Yapay Et, İn Vitro Et

Teşekkür

Çalışmanın hazırlanma sürecinde makalemi okuyarak katkı sunan Prof. Dr. Süleyman Kaya’ya şükranlarımı arz ederim.

Legitimacy of Cultured Meat in Islamic Law

Öz

Islamic law has made restrictions on foods in terms of halal and haram. However, as the emerging technological innovations allow to modify the ingredients of foods and beverages, the ruling of such modifications is disputed. In fact, cultured meat, which is a sustainable solution to meet the increasing meat demand, stands as a solid example of such discussions. Within the literature, cultured meat is widely studied in terms of engineering of production process and its positive and negative effects on human health, but the studies on Islamic jurisprudential aspects of this technology is limited. This study aims to discuss the legitimacy of cultured meat from the view of Islamic Law. First, the halāl and harām criteria of Islamic law on food are investigated. Subsequently, information about the type of stem cells used in the production of cultured meat, the production process and the methods used in the process are explained, and the advantages and disadvantages of cultured meat produced by the certain methods are discussed. Finally, from the perspective of Islamic law, the stem cells used in the production of cultured meat, the serum used in the production environment and cultured meat as a whole concept are discussed in terms of fiqh principles.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Contemporary Fiqh Problems, Biotechnology, Alternative Protein Sources, Cultured Meat, In vitro Meat

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Akar, Muhlis. “Yapay Et 3 Sebepten Dini Açıdan Problemli”. (Anonim: Video Kaydı, Görüşme 15 Haziran 2022). https://www.haberler.com/yerel/dib-baskanlik-musaviri-muhlis-akar-yapay-et-3-15017790-haberi/
• Akyüz, Vecdi. "Fıkhi Açıdan Kurban". Uluslararası Kurban Sempozyumu. 25-42. İstanbul: Bayrampaşa Belediyesi-Diyanet İşleri Başkanlığı, 2008.
• Allan, Scott J., Paul A. De Bank-Marianne J. Ellis. "Bioprocess Design Considerations for Cultured Meat Production With a Focus on the Expansion Bioreactor". Frontiers in Sustainable Food Systems 3/44 (2019), 1-9.
• Apaydın, Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2018.
• Aslan, Mehmet Selim. "İslam Hukukuna Göre İstihale ve İstihlâkın Necis Katkı Maddesi İçeren Gıda, İlaç, Kozmetik ve Temizlik Mazlemelerinin Hükümlerine Etkisi". Uluslarası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/43 (Nisan 2016), 2326-2345.
• Âşur, Muhammed Tâhir bin. İslam Hukuk Felsefesi. çev. Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• Avcılar, Hüseyin, Berkay Saraymen, Okan Özgür Özturan-Mustafa Yavuz Köker. "Embriyonik Kök Hücreler ve İndüklenmiş Pluripotent Kök Hücreler". Astım Alerji İmmünoloji 16 (2018), 1-10.
• Aydın, Merve, Derya Arslan-Selman Türker. "Gıda Teknolojisinde Yenilikçi Yaklaşımlar". Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 3/1 (2021), 19-36.
• Balasubramanian, Balamuralikrishnan, Wenchao Liu, Karthika Pushparaj-Sungkwon Park. "The Epic of In Vitro Meat Production-A Fiction into Reality". Foods 10/1395 (2021).
• Benjaminson, M. A., J. A. Gılchriest-M. Lorenz. "In Vitro Edible Muscle Protein Production System (MPPS)". Acta Astronautica 51/12 (2002), 879-889.
• Bhat, Z. F.-Hina Bhat. "Animal-free Meat Biofabrication". American Journal of Food Technology 6/6 (2011), 441-459.
• Bhat, Zuhaib F., Hina Bhat-Sunil Kumar. "Cultured Meat- a Humane Meat Production System". Tissue-engineered Food. ed. Robert Lanza vd. 1369-1388. Academic Press, 5. Basım, 2020.
• Bhat, Zuhaib F., Sunil Kumar-Hina Fayaz Bhat. "In Vitro Meat: A Future Animal-Free Harvest". Critical Reviews in Food Science and Nutrition 57/4 (2017), 782-789.
• Bhat, Zuhaib F., Sunil Kumar-Hina Fayaz. "In Vitro Meat Production: Challenges and Benefits over Conventional Meat Production". Journal of Integrative Agriculture 14/2 (2015), 241-248.
• Bilgili, İsmail. "İslam Hukukunda Cenin Hakkı ve Onuruyla İlgili Hükümler". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 219-240.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2002.
• Bonny, Sarah P. F., Graham E. Gardner, David W. Pethich-Jean-François Hocquette. "What is Artificial Meat and What does it Mean for the Future of the Meat Industry?". Journal of Integrative Agriculture 14/2 (2015), 255-263. Boran, Mustafa. Hanefi Mezhebinde Yiyecek ve İçeceklerde Helallik ve Haramlık Ölçütleri. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Boynukalın, Ertuğrul. "Makâsidü’ş-Şerîa". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 24 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/makasidus-seria
• Cardoso, T. C. , H. F. Ferrari, A. F. Garcia, J. B. Novais, C. Silva-Frade-M. C. Ferrarezi. "Isolation and Characterization of Wharton's Jelly-derived Multipotent Mesenchymal Stromal Cells Obtained from Bovine Umbilical Cord and Maintained in a Defined Serum-free Three-dimensional System". BMC Biotechnol 12/18 (2012).
• Cell Based Tech. “Lab Grown Meat Companies”. Erişim 24 Ekim 2023. https://cellbasedtech.com/lab-grown-meat-companies
• Cevziyye, İbn kayyım. "Maslahat, Niyet, Şart, Ortam ve Zamanın Değişmesine Göre Fetvanın Değişmesi". çev. Pehlul Düzenli. Makâsıd ve İçtihad. ed. Ahmet Yaman. Konya: Yediveren, 2002.
• Datar, I.-Mirko Betti. "Possibilities for an in vitro Meat Production System". Innovative Food and Emerging Technologies 11 (2010), 13-22.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen. thk. Mustafa Dib el-Buga. Dımaşk: Darû’l-Mustafa, 1428/2007.
• Dilek, Mehmet. "Hadislerde Hayvan Bedenlerine Eziyete Engel Olma Örnekleri". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/20 (2008), 201-210.
• Ebcim, Büşra Çakaloğlu, Emine Nakilcioğlu-Semih Ötleş. "İn Vitro Etin Üretimi ve Besleyici Değeri". Sinop Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 6/2 (2021), 189-201.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Avvame. Cidde: Darü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Edelman, P. D., D. C. McFarland, V. A. Mironov-J. G. Matheny. "In Vitro-Cultured Meat Production". Tissue Engineering 11/5-6 (2005), 659-662.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 7. Basım, 2019.
• Farhoomad, Darya, Aybüke Okay, E. Sümer Aras-İlker Büyük. "Yapay Et Üretimi ve Gelecek Vizyonu". Food and Health 8/3 (2022), 260-272.
• Food and Agriculture Organization of the United Nations. “Major Gains in Efficiency of Livestock Sytems Needed”. Erişim 24 Ekim 2023. https://www.fao.org/news/story/en/item/116937/icode/
• Gıynaş, Ahmet Yusuf. İslam Hukukunda Klonlama ve Kök Hücre. Aksaray: Aksaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Görgülü, Ülfet. "Fıkhi Perspektiften Embriyonik Kök Hücre Araştırmaları". Darulfunun İlahiyat 29 (2018), 287-307.
• Gültekin, Nazmi -Emine Küçükateş. "Biyoteknolojik Tedavilerin Bilimsel Arka Planındakiler". İstanbul Üniversitesi Kardiyoloji Enstitüsü Dergisi 9/3-4 (2010), 87-101.
• Hamdan, Mohammad Naqib, Mark J. Post, Mohd Anuar Ramli-Amin Rukaini Mustafa. "Cultured Meat in Islamic Perspective". J Relig Health 57 (2018), 2193-2206.
• Hamdan, Mohammad Naqib, Mark Post, Mohd Anuar Ramli, Mohd Khairy Kamarudin, Mohd Farhan Md Ariffin-Nek Mohd Farid Zaman Huri. "Cultured Meat: Islamic and Other Religious Perspectives". UMRAN - International Journal of Islamic and Civilizational Studies 8/2 (2021), 11-19.
• Hong, Tae Kyung, Dong-min Shin, Joonhyuk Choi, Jeong Tan Do-Sung Gu Han. "Current Issues and Technical Advances in Cultured Meat Production: A Review". Food Science of Animal Resources 41/3 (2021), 355-372.
• Hopkins, Patrick D. - Dacey, Austin. "Vegetarian Meat: Could Technology Save Animals and Satisfy Meat Eaters?". J Agric Environ Ethics 21 (2008), 579-596.
• Hossain, Mohammad Shahadat. "Consumption of Stem Cell Meat: an Islamic Perspective". IIUM Law Journal 27/1 (2019), 233-257.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1386/1966.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Halîl Me’mûn Şîhâ. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1416/1996. İbn Manzur, Muhammed b. Mukerrem b. Ali Ebu’l-Fadl Cemaluddin. Lisanü’l-ʿArab. Beyrut: 1414/1994.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed. el-Eşbâh ve'n-nezâir alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Numan. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-i-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî el-Hanefî. el-Bahrü'r-râʾik şerhu Kenzi'd-dekāik. thk. Zekeriyyâ Umeyrat. Beyrut: Dârü’l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• İbnü'l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid. Fethü’l-kadîr. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• Jochems, Carlo E. A., Jan B. F. van der Valk, Frans R. Stafleu-Vera Baumans. "The Use of Fetal Bovine Serum: Ethical or Scientific Problem". Alternatives to Laboratory Animals 30/2 (2002), 219-227.
• Kadim, Isam T., Osman Mahgoub, Senan Baqir, Bernard Faye-Roger Purchas. "Cultured Meat from Muscle Stem Cells: A Review of Challenges and Prospects". Journal of Integrative Agriculture 14/2 (2015), 222-233.
• Kahraman, Abdullah. "Gıda Ürünlerinde Helal ve Haramı Belirleme Yöntemi". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (2012), 453-478.
• Karaşahin, Tahir. "Embriyonik Kök Hücreler". Erciyes Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 9/1 (2012), 65-71. Kardâvi, Yusuf. İslam’da Helal ve Haram. çev. Mustafa Varlı. İstanbul: Hilal Yayınları, 1970.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasarü’l-Kudûrî. Beyrut:Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• Langelaan, Marloes L. P., Kristel J. M. Boonen, Roderick B. Polak, Frank P.T. Baaijens, Mark J. Post-Daisy W. J. van der Schaft. "Meet the New Meat: Tissue Engineered Skeletal Muscle". Trends in Food Science & Technology 21 (2010), 59-66.
• Maverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız ve Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1999.
• Mevsıli, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdud. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1356/1937.
• Muslu, Mücahit. "Sürdürülebilir Beslenme ve Protein İhtiyacı İçin Alternatif Bir Kaynak: Sentetik Et (Kültür Eti)". Akademik Gıda 20/2 (2022), 189-193.
• Muslu, Mücahit. "Yapay Et (Sentetik Et-Kültür Eti), Küresel Protein Gereksinimi için Alternatif Bir Kaynak Olabilir mi?". 4. Uluslararası Sağlık Bilimleri ve Yaşam Kongresi. ed. Mümin Polat vd. 1/339-348. Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 2021.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire : Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1374-75/1955-56.
• Narin, İsmail. Kur'an ve Sünnet Açısından Kurban İbadeti. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 1988.
• Okur, Kâşif Hamdi. "İstihâle". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 24 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/istihale--fikih
• Orzechowski, Arkadiusz. "Artificial Meat? Feasible Approach Based on the Experience from Cell Culture Studies". Journal of Integrative Agriculture 14/2 (2015), 217-221.
• Pakseresht, Ashkan, Sina Ahmadi Kaliji-Maurizio Canavari. "Review of Factors Affecting Consumer Acceptance of Cultured Meat". Appetite 170/(2022), 105829.
• Post, Mark. "Cultured Beef: Medical Technology to Produce Food". J Sci Food Agriculture 94 (2014), 1039-1041.
• Post, Mark J. "Cultured Meat from Stem Cells: Challenges and Prospects". Meat Science 92 (2012), 297-301.
• Post, Mark J., Shulamit Levenberg, David L. Kaplan, Nicholas Genovese, Jianan Fu, Christopher J. Bryant, Nicole Negowetti, Karin Verzijden-Panagiota Moutsatsou. "Scientific, Sustainabililty and Regulatory Challenges of Cultured Meat". Nature Food 1 (2020), 403-415.
• Reiss, Jacob, Samantha Robertson-Masatoshi Suzuki. "Cell Sources for Cultivated Meat: Applications and Considerations throughout the Production Workflow". International Journal of Molecular Sciences 22/14 (2021), 7513.
• Reza Adnan, M.R.A, S.D.N Mohd Fadzil, A.S. Baharuddin-M.A. Wan Harun. "Cultured Meat as Halalan Toyyiban Food: a Maqasid review in the Preservation of Life (hifz an-nafs)". Food Research 5/5 (Ekim 2021), 174-178.
• Sağsöz, Hakan-M. Aydın Ketani. "Kök Hücreler". Dicle Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 1/2 (2008), 29-33. Schneider, Zachary. "In Vitro Meat: Space Travel, Cannibalism, and Federal Regulation". Houston Law Review 50 (2013), 991-1024.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed. Usûlü Serâhsî. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, t.y.
• Shapiro, Paul. Clean Meat: How Growing Meat without Animals Will Revolutionize Dinner and the World. New York: Gallery Books, 2018.
• Sürek, Ece-Pınar Uzun. "Geleceğin Alternatif Protein Kaynağı: Yapay Et". Akademik Gıda 18/2 (2020), 209-216.
• Şaban, Zekiyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kafi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 25. Basım, 2017.
• Şenol, Yahya. Kur'an'a Göre Hayvansal Gıdalarda Helallik Ölçütleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşar Avvâd Ma'rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1417/1996.
• Treich, Nicolas. "Cultured Meat: Promises and Challenges". Environmental and Resource Economics 79 (2021), 33-61.
• Tuimosto, Hanna L.-M. Joost Teixeira de Mattos. "Environmental Impacts of Cultured Meat Production". Environmental Science&Technology 45 (2011), 6117-6123.
• Tûfî, Necmüddin. "Nas ve Maslahat (Risale fi’l-mesâlihi’l-mürsele)". çev. Kâşif Hamdi Okur. Makâsıd ve İçtihad. ed. Ahmet Yaman. Konya: Yediveren, 2002.
• Ünal, Necdet. "Kur’an’ın İçki Yasağı Tedriciliği Üzerine Bir Araştırma". KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 9/2 (2011), 149-182.
• United Nations (UN). “World Population Prospects”. Erişim 24 Ekim 2023. https://www.un.org/en/global-issues/population#:~:text=The%20world%27s%20population%20is%20expected,billion%20in%20the%20mid%2D2080s.
• Verbeke, Wim, Pierre Sans-Ellen J. Van Loo. "Challenges and Prospects for Consumer Acceptance of Cultured Meat". Journal of Integrative Agriculture 14/2 (2015), 285-294.
• Wagers, Amy J.-Irving L Weissman. "Plasticity of Adult Stem Cells". Cell 116/5 (2004), 639-648.
• Yalçın, İsmail. İslam Hukuku Açısından Yaratılışı Değiştirme Fıtratı Bozma. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• Yaşaroğlu, M. Kamil. "Kan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 24 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kan
• Yetim, Hasan-İsmail Hakkı Tekiner. "Alternatif Protein Kaynaklarından Yapay Et Üretimi Kavramına Eleştirel Bir Bakış". Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/2 (2020), 85-100.
• Yüksek, Ali. “İslami Perspektiften Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar”. Uluslararası Frontiers in Life Sciences and Related Technologies 4/SI (2023), 29-37.
• Zaraska, Marta. "Lab-grown beef taste test: ‘Almost’ like a burger". The Washington Post. Erişim 24 Ekim 2023. https://www.washingtonpost.com/national/health-science/lab-grown-beef-taste-test-almost-like-a-burger/2013/08/05/921a5996-fdf4-11e2-96a8-d3b921c0924a_story.html