Emir Sultan'ın Nurbahşiliği Hakkında Kaynakların Tenkidi

Yıl 2024, Sayı: 61, 1 - 10, 30.06.2024

Süleyman Gökbulut

https://doi.org/10.29288/ilted.1415505

Öz

Tarihimize yön vermiş ve manevî hafızamızda yer etmiş büyük önderler vardır. Aradan asırlar geçse de onların etkileri hâlâ canlıdır. Bunlardan biri de Emir Sultan (ö. 833/1429)’dır. O, Osmanlı kuruluş devri tasavvuf hayatının önde gelen şahsiyetlerindendir. Hem Yıldırım Bayezid (1389-1403)’in damadı olması hem de kurduğu tekkesiyle devlet erkânının yanı sıra halkın yaşamına da yön veren Emir Sultan’ın hayatı menkıbelerle örülmüştür. Kendisi hakkındaki tarihî bilgilerin azlığı bazı klasik biyografi yazarlarının ve modern araştırmacıların onun tasavvufî silsilesi üzerinde farklı bilgiler vermelerine sebep olmuştur. Bunların en başında onun bir Nurbahşî şeyhi olarak Anadolu’ya geldiği ve bu kolu yaydığı hususu gelmektedir. Fakat Nurbahşiyye’nin ve bu hareketin önderi Muhammed Nurbahş (ö. 869/1464)’ın pek bilinmemesi söz konusu müellifleri, Emir Sultan’ın Kübreviyye, Nakşibendiyye ve Halvetiyye’den hangisine bağlı olduğu konusunda tarihsel hatalara sürüklemiştir. Bu makalede tarih usulüne uygun bir şekilde kaynak tenkidi yöntemi kullanılarak öncelikle Emir Sultan hakkında kaleme alınan menâkıbnâmeler gözden geçirilecek, ardından onunla ilgili bilgi veren biyografi yazarlarına müracaat edilerek şeyhin tasavvufî bir silsilesi ortaya konulmaya çalışılacaktır. Kaynakların verdiği bilgiler tarihî ve tasavvufî açıdan tenkit süzgecinden geçirilerek bu söylemlerin hangi nedenlerle ortaya çıkmış olabileceği üzerinde değerlendirmeler yapılacaktır. Makalenin sonunda da Emir Sultan Dergâhı şeyhlerinden Lütfullah Efendi (ö. 894/1490)’nin, tarikatı “Buhâriyye” adıyla yeniden inşa etme çabalarına yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Emir Sultan, Nurbahşiyye, Kübreviyye, Muhammed Nurbahş, Buhariyye

Criticism of Sources About Amir Sultan's Nurbakhshism

Öz

There are great leaders who shaped our history and have a place in our spiritual memory. Even though centuries have passed, their effects are still alive. One of them is Amīr Sultān (d. 833/1429). He is one of the leading figures of sūfīsm life in the founding period of the Ottoman Empire. The life of Amīr Sultān, who was the son-in-law of Yildirim Bāyezīd (1389-1403) and who guided the lives of the people as well as the state officials with the lodge he founded, is woven with legends. The scarcity of historical information about him has caused some classical biographers and modern researchers to give different information about his sūfī lineage. The most important of these is that he came to Anatolia as a Nurbakhshī sheikh and spread this branch. However, the fact that Nurbakhshiyya and Muhammad Nurbakhsh (d. 869/1464), the leader of this movement, are not well known has led the authors in question to make historical mistakes about which of the Kubraviyya, Naqshibandiyya and Khalvatiyya that Amīr Sultān was affiliated with. In this article, using the source criticism method, first of all, the hagiographies written about Amīr Sultān will be reviewed, and then, by consulting the biographers who provide information about him, a mystical lineage of the sheikh will be tried to be revealed. The information provided by the sources will be filtered through historical and mystical criticism, and evaluations will be made on the reasons why these discourses may have emerged. At the end of the article, the efforts of Lutfullāh Afandī (d. 894/1490), one of the sheikhs of Amīr Sultān Dervish Lodge, to rebuild the sect under the name "Bukhariyya" will be included.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Amir Sultan, Nurbakhshiyya, Kubraviyya, Muhammad Nurbakhsh, Bukhariyya

Kaynakça

• Algül, Hüseyin. Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Algül, Hüseyin-Nihat Azamat. "Emir Sultan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/146-148. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Atayi, Nevizade. Hadaiku'l-hakaik. haz. Abdülkadir Özcan. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Baldırzade, Selisi Şeyh Mehmed. Ravda-i evliya. haz. Mefail Hızlı-Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Bashir, Shahzad. Between Mysticism and Messianism: The Life and Thought of Muhammad Nurbaks, New Haven: Yale University, Doktora Tezi, 1997.
• Baysun, M. Cavid. "Emir Sultan". İslam Ansiklopedisi. 4/261-263, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Beliğ, İsmail. Güldeste-i riyad-i irfan. Bursa: Hüdavendigar Matbaası, 1302/1884.
• Bistami, Abdurrahman. Derretü taci'r-resail ve ğurretü minhaci'l-vesail. İstanbul: Nuruosmaniyye Kütüphanesi, 4905, 1a- 42b.
• Çoruh, Şinasi. Emir Sultan. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, ts.
• Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yayınları, 1971.
• Gökbulut, Süleyman. "Sünni Bir Tarikatın Şiileşen Kolları: Kübreviyye-Şiilik İlişkisi", Marife 8/3 (2008), 285-308.
• Gökbulut, Süleyman. Necmeddin-i Kübra. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Halepli İbrahim Çelebi. Emir Sultan Menakıbnamesi. haz. Ömer Said Güler. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2021.
• Haririzade Kemaleddin. Tibyanü vesaili'l-hakaik fî beyani selasili't-taraik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 432, 1b-306b.
• Hasan Hoca b. Yusuf el-Yenişehri. Müzilü'ş-şükuk. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Ulucami, 1701, 1b-55b.
• İbrahim b. Zeynüddin. Vesiletü'l-metalib fi cevahiri'l-menakıb. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arabi, 1060, 1b-22a.
• Kara, Mustafa. "Emir Buhari". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Mustafa. Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler. İstanbul: Sır Yayıncılık, 2001.
• Karamani, Lütfullah. Cenahü's-salikin fi zemmi'l-ğafilini'l-muhalifin li'ş-şeri'l-mübin. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Genel, 4826, 1a-9b.
• Kefevi, Mahmud b. Süleyman. Ketaibü alami'l-ahyar min fukahai mezhebi'n-Numani'l-muhtar. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 548, 1a-289a.
• Kerbelai, Hafız Hüseyin. Ravdatü'l-Cinan ve Cennatü'l-Cenan. haz. Cafer Sultan el-Karrai. 2 Cilt. Tahran: İntişarat-ı Sütude, 1344 HŞ.
• Mardin, Şerif. "Türk Tarihinde Nakşibendi Tarikatı". çev. Özden Arıkan. Çağdaş Türkiye’de İslam: Din, Siyaset, Edebiyat ve Laik Devlet. haz. Richard Tapper. İstanbul: Sarmal Yayınları, 1993, 71-98.
• Mecdi Mehmed Efendi. Hadaiku'ş-şekaik. haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mehmed Şemseddin. Yadigar-ı şemsi. haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy. Bursa: Uludağ Yayınları, 1997.
• Momen, Moojen. An Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism. New Haven: Yale University Press, 1985.
• Nimetullah Efendi. Menakıb-ı Emir Sultan. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4564, 1a-98b.
• Ocak, A. Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Rieck, Andreas. "The Nurbakhshis of Baltistan: Crisis and Revival of a Five Centuries Old Community". Die Welt des Islams 35/2 (1995), 159-188.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i osmani. 4 Cilt. İstanbul: y.y., 1311/1893.
• Şevki Efendi. Menakıb-ı Emir Sultan. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 3691, 55b-93b.
• Şüsteri, Nurullah. Mecalisü'l-Mü'minin. haz. Muhammed Debir Siyaki. 4 Cilt. Tahran: Kitabfüruş-i İslamiyye, 1365 HŞ.
• Taşköprülüzade Ahmed Efendi. eş-Şakaiku'n-nu'maniyye fi ulemai'd-devleti'l-osmaniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tek, Abdürrezzak. "Emir Sultan Dergahı Postnişinleri". Emir Sultan ve Erguvan. ed. Enes Keskin. Bursa: Uludağ Yay., 2007, 81-93.
• Tosun, Necdet. "Nurbahşiyye". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/248-249. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tosun, Necdet. Bahaeddin Nakşbend. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• Trimingham, J. S. The Sufi Orders in Islam. New York: Oxford University Press, 1998.
• Uyğur, Sinan. "Hasan Hace b. Yusuf (Rumeli-Yenişehir, Kudüs, 1441) ve Eserleri". Ekev Akademi Dergisi 57 (2013), 283-294.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1982.
• Vassaf, Hüseyin. Sefine-i evliya. haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Seha Neşriyat, 1990.