A Discussion of Shi'ism from a Salafi Perspective in 20th Century Iran: Ayatollah al-Burqa'i and the Criticism of Imamate

Yıl 2025, Sayı: 64, 1 - 16, 28.08.2025

Halil Ocak

https://doi.org/10.29288/ilted.1565997

Öz

This article focuses on the intellectual and political struggle of Ayatollah Abu’l-Fazl al-Burqai, one of the reformist clerics who offered a new perspective to Iranian society as it sought to chart a new course for itself in the aftermath of World War I. Burqai is one of the few clerics who faced intense pressure from both the Pahlavi regime and the subsequent establishment of the Islamic Republic of Iran due to his severe criticisms of Shiite thought. The article aims to provide a snapshot of how 20th-century Iranian society and its institutional clergy responded to a scholar who dedicated a significant part of his life as a molla, contributing to the development of Shiite thought, but who began to criticise certain points that he found problematic within the sect. The article examines the relationships Burkaî established throughout his life, his activities, and his criticisms of the Shiite tradition, revealing significant parallels between Burkaî and the Salafi discourse of return to the essence. In this vein, the article has noted that Salafism as a mindset is also prevalent among modern Shiite thinkers outside the Sunni geography. This study focuses on Burqai’s biography and his criticisms of the theory of imamate, which forms the intellectual backbone of the Twelver Shia sect, and tries to reveal the idea of reform. The study examines Burqai’s relationship with both the Pahlavi State and the Islamic Republic of Iran as a whole and, in some sections, provides comparisons between the two regimes from Burqai’s perspective. In such a way, it attempts to understand the nature and dynamics of the relationship between the clergy, society, and the state in Iran through different regimes. In the article, the autobiographical narratives in Burqai’s works have been gathered chronologically to reveal his
autobiographical memory. The relationship network between Burqai’s ideas and preferences was analyzed using the autobiographical research method with the autobiographical data obtained.

Anahtar Kelimeler

History of Sects , Burqai , Twelver Shiism , Salafism , Imamate , Iran , Ihya

20. Yüzyıl İran’ında Selefî Bir Perspektifle Şiîliği Tartışmaya Açmak: Âyetullah el-Burkaî ve İmâmet Eleştirisi

Öz

Bu makale, Birinci Dünya Savaşı akabinde kendisine yeni bir rota belirlemeye çalışan İran toplumuna
yeni bir perspektif sunan ıslahçı din adamlarından biri olan Âyetullah Ebu’l-Fazl el-Burkaî’nin fikri ve
siyasi mücadelesine odaklanmaktadır. Burkaî, Şiî düşünceye karşı dile getirdiği sert eleştirileri sebebiyle
hem Pehlevî hânedanlığı hem de sonrasında kurulan İran İslâm Cumhuriyeti döneminde yoğun baskıya
maruz kalmış az sayıdaki din adamından biridir. Makale, ömrünün önemli bir kısmını molla olarak Şiî
düşüncenin gelişimi için harcayan bir âlimin, mezhep içi problemli bulduğu bazı noktaları eleştirmeye
başlamasıyla birlikte 20. yüzyıl İran toplumu ve kurumsal ulemâsı tarafından nasıl karşılandığına dair bir
fotoğraf sunmayı hedeflemektedir. Makale, Burkaî’nin yaşamı boyunca kurduğu ilişkileri, faaliyetlerini ve Şiî geleneğe yönelik eleştirilerini incelemiş ve Burkaî ile öze dönüşçü Selefî söylem arasında önemli paralellikler ortaya çıkarmıştır. Bu minvalde makale, bir zihniyet olarak Selefîliğin Sünnî coğrafya dışında Modern Şiî düşünürler arasında da dolaşımda olduğuna dair tespitte bulunmuştur. Çalışmada, Burkaî’nin biyografisine ve İsnâaşeriyye mezhebinin fikri omurgasını oluşturan imâmet teorisi hakkındaki eleştirilerine odaklanılarak ıslah düşüncesi de ortaya konmaya çalışılmıştır. Makale, Burkaî’nin, Pehlevi Devleti ve İran İslâm Devleti ile olan ilişkisini bir bütün olarak ele almış ve yer yer Burkaî’nin perspektifinden bu iki rejim arasında mukayeseler sunmuştur. Bu sayede farklı rejimler üzerinden İran’da ulemâ-toplum ve devlet ilişkisinin doğası ve dinamikleri anlaşılmaya çalışılmıştır. Makalede Burkaî’nin eserlerindeki otobiyografik anlatılar kronolojik olarak bir araya getirilerek otobiyografik belleği ortaya çıkarılmıştır. Elde edilen bu otobiyografik veriler ile Burkaî’nin fikirleri ve tercihleri arasındaki ilişki ağı, otobiyografik araştırma yöntemiyle analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mezhepler Tarihi , Burkaî , İsnâaşeriyye , Selefîlik , İmâmet , İran , İhya

Kaynakça

• Abdulkadir, Nama. “Nakdu Masâdırı’ş-Şîa ledey Ayetillah Ebi’l-Fazl el-Burkaʿî el-Kummî (1908/1991)”. Silsiletü Ebhâsi’lMutemeri’s-Senevi’d-Duvelî “Keyfe Nakrau’l-Felsefe” 2/1 (2016), 835-914.
• Abrahamian, Ervand. Iran: Between Two Revolutions. Princeton: Princeton University Press, 1982.
• Algar, Hamid. “Ayetullah Kâşânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/6-7. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Akkoyunlu, İsmail. İbn Teymiyye’nin Şîa’ya Reddiyesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Avni, Taha. Mevkıfu’l-Burkaî min Akîdeti’l-İmâme inde’ş-Şîati’l-İsna Aşeriyye: Dirase Tahlîliyye. Filistin: Gazze İslâm Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Bedîvî, Halid. Eʿlâmu’t-tashih ve’l-iʿtidal fî sufûfi’ş-Şîa fî’l-karni’l-ahîr. Riyad: Mektebetu’l- Melik Fahd, 2006.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. Dirâse İlmiyye li ehâdîsi’l-mehdî. Medine: Dâru’l-Akîde li’n-Neşr ve’t-Tevzʿi, 2014.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. el-Hurâfâtu’l-vâfire havle ziyârâti’l-kubûr. Riyad: Dâru’l-Akîde li’n-Neşr ve’t-Tevzʿi, 2015.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. Kesru’s-sanem. Amman: Dâru’l-Bayârık, 1998.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. Nakdu’l-murâcaʿât. Riyad: Dâru’l-Akîde li’n-Neşr ve’t-Tevzʿi, 2014.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. Sevânihu’l-eyyâm. Riyad: Dâru’l-Akîde li’n-Neşr ve’t-Tevzʿi, 2013.
• Burkaî, Ebu’l-Fazl İbnu’r-Rızâ. Tezâddu mefâtîhi’l-cenân maʿa eyyi’l-Kur’an. Riyad: Dâru’l-Akîde li’n-Neşr ve’t-Tevzʿi, 2015.
• Caferiyan, Resul. el-Munazzamâtü ve’l-müessesâtü’d-dîniyyeti’s-siyâsiyye fî İran. çev. Saʿd Rüstem, Epub: Mevkıu’l-Akîde, 2014.
• Demir, Abdulalim. “İmâmiyye Şîası’nda İç Tenkid: Küleynî’nin el-Usûl Mine’l-Kâfî İsimli Eserine Ebü’l-Fazl b. er-Rızâ el-Burkaî’nin Yönelttiği Eleştiriler ve Bunların Kritiği”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı-IV. ed.
• Murat Serdar, Cahit Karaalp, Abdullah Arca. 207-229. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Demir, Habip. “Çağdaş Şiî Islah Düşüncesinde Selefî Etkiler: Şerîat Senglecî Örneği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2020), 245-278.
• Demir, Habip. “Çağdaş Şiî Düşüncesinde İlk Islah Çabaları: Şeyh Hâdî Necmâbâdî (1834-1902)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları 12/2 (2019), 517-545.
• Dustûru Cumhûriyyeti İran el-İslâmiyye. Tahran: Vizâratu’l-irşâdi’l-İslâmî, 1985.
• Fam, Fereydun Mohammadi-Ehsani, Keyvan-Sayyid Majid Nabavi. “A Study and Evaluation of the Opinions of Seyyid Abul-Fazl Burqe’i”. International Journal of Multicultural and Multireligious Understanding 7/1 (2020), 68-80.
• Gheissari, Ali. Iranian Intellectuals in the Twentieth Century. USA: The University of Texas Press, 1998.
• Hubbullah, Haydar. Nazariyyetü’s-sünne fi’l-fikri’l-İmâmî eş-Şiî. Beyrut: Daru’l-İntişâri’l-Arabî, 2006.
• Hürr el-Âmilî, Muhammed b. el-Hasen. Vesâilü’ş-Şîa. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt li İhyâi’t-Turas, 1993.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Tarih Boyunca Selefî Söylem / The History of Salafi Thinking / خيراتلا ربع يفلسلا باطخلا”. İlahiyat Akademi 1/2 (Ekim 2015), 1-14.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Selefîliğin Şiîlik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret ve Şiddet Söylemi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (Güz 2013), 151-172.
• Khosrokhavar, Farhad. “The New Intellectuals in Iran”. Social Compass 51/2 (2004), 191-202.
• Koç, Mehmet Akif. “Modernleşme Sürecinde ‘İran Milliyetçiliği’ Yanlısı Tebrizli Bir Aydın: Ahmed Kesrevi–Hayatı, Şahsiyeti, Dünya Görüşü, Mücadelesi ve Eserleri”. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (2019), 115-155.
• Kuduoğlu, Alptuğ. “İran’da Musaddık Dönemi: 1951-1953”. İran Çalışmaları Dergisi 2/2 (2018), 37-62. Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihâru’l-Envâr. Beyrut: Müessesetü’l-Vefa, 1983.
• Mepa News. “Ebul Fadl El Burkai kimdir?”. Erişim 9 Nisan 2025. https://www.mepanews.com/ebul-fadl-el-burkai-kimdir35464h.htm
• Mevsılî, Ahmet. Mevsûatu’l-hareketi’l-İslâmiyye fî vatani’l-Arabî ve İran ve Türkiye. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Mürebbiye, 2005.
• Muhâcir. Ehlü’s-Sünneti ve’l-Cemaa fî İran kable Sevreti’l-Humeyni ve Baʿdehâ. Pakistan: el-Merkezu’l-İslâmîyyu Belûşistân, 2017.
• Nafi, Beşir M.. Arap Dünyasında Selefîlik ve Selefî Hareketler. İstanbul: Yarın Yayınları, 2016.
• Necâşî, Ebu’l-Abbas Ahmed. Ricâlu’n-Necâşî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmi, 1986.
• Nevbahtî, Ebu Muhammed. Fıraku’ş-Şîa. Beyrut: Menşûratu’r-Rıza, 2012.
• Oktan, Yusuf. “Ebû’l-Fazl İbnü’r-Rızâ el-Burkaʿî. ʿArd Ahbâr Usûl ber Kur’ân ve ʿUkûl”. Hadith 2/1 (2019), 205-219.
• Oktan, Yusuf. “et-Teşeyyüʿve’ş-Şîa, Ahmed el-Kesrevî, b.y.”. Academic Knowledge 2/2 (2019), 200-206.
• Öz, Mustafa. “Burûcirdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Subki, Amâl. Târîhu İran Es-Siyâsî Beyne Sevreteyn (1906-1979). Kuveyt: Âlemu’l-Marife, 1999.
• Şahavatov, Sabuhi. “İmamiyye Şîası’nın Kur’an’ın Tahrifi Konusuna Yaklaşımı”. Usul İslâm Araştırmaları 22/2 (2014), 43-61.
• Şahin, Hanifi. “İhya Islah Hareketleri ve Selefîlik İrtibatı”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 9/1 (Temmuz 2016), 1-37.
• Tığlı, Asiye. İran’da Yenilikçi Dini Düşünce Hareketi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Tuvîcrî, Halid. el-Burkaʿî ve Cuhuduhu fî’r-red ala’r-Râfıza. United Kingdom: Al-Bayan Center for Research and Studies, 2014.
• Ünügür, Peyman. Şîa’da Metin Tenkidi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yasin, Ravza el-Firdevs binti Fettah-Abdurreşid, Muhammed Enver. “Nakdu Nazariyyeti’l-İmâmeti’l-İsney Aşeriyye inde’l-Burkaî min hilâli Tefsîrihâ”. al-Burhan IIUM Press 1/1 (2017), 89-108.
• Yazıcı, Tahsin. “Fidâiyyân-ı İslâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/54-55. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.