The Ījāza-Nāmas of Āshir Efendi: Islamic Calligraphy and Decorative Elements in Album No. 00014M at the Süleymāniyye Manuscript Library

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 381 - 410, 21.08.2025

Zeynep Afra Soyuer , Münevver Gürevin

https://doi.org/10.20486/imad.1691366

Öz

Shaykh al-Islām Reʾīs-zāde Mustafā Āshir Efendi stands out among the 18th-century Ottoman statesmen with his identity as a scholar, artist, and philanthropist. A member of a highly versatile scholarly family, Āshir Efendi inaugurated the library that his father had planned to establish in Istanbul in the year 1800. The books in the Āshir Efendi Library were transferred in 1918 to the Süleymāniyye Library, where they were made accessible under the Āshir Efendi and Reisü’l-Küttāb collections. The manuscript album registered with inventory number 00014M in the Āshir Efendi Collection constitutes the subject of this study. Comprising a total of thirteen ijāza-nāmas (certificates of Islamic calligraphic authorization) dated 1749—twelve written in thuluth-naskh and one in jalī thuluth script—this album is significant in that it offers the opportunity to examine both Āshir Efendi’s connection to his calligraphic lineage and the aesthetic features of 18th-century Islamic calligraphy, illumination, and marbling paper art together. The scope of the research is limited solely to the album registered under collection number 00014M. The aim of this study is to examine the Islamic calligraphy diplomas (ijāza-nāmas) contained in this murakkaʿ attributed to Āshir Efendi in terms of script types, the content of the certification texts, and the materials used; and to analyze the ornamental elements in terms of color, pattern, and composition, thereby providing data on the artistic taste of the period.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish-Islamic Arts , Islamic Calligraphy , Illumination , Marbling Paper , Album , Ījāza-Nāmas , Āshir Efendi

Âşir Efendi’ye Ait Hat İcâzetnâmeleri: Yazı ve Tezyinâtı ile Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki 00014M Numaralı Murakka‘

Öz

Şeyhülislam Reiszâde Mustafa Âşir Efendi, Osmanlı döneminin 18. yüzyıl devlet adamları arasında âlim, sanatkâr ve hayırsever kimliği ile dikkat çekmektedir. Çok yönlü bir ulemâ ailesinin mensubu olan Âşir Efendi, babasının İstanbul’da kurmayı planladığı kütüphaneyi 1800 yılında hizmete açmıştır. Âşir Efendi Kütüphanesi’ndeki eserler 1918 yılında Süleymaniye Kütüphanesi’ne aktarılmış, burada Âşir Efendi ve Reisülküttab koleksiyonlarında erişime sunulmuştur. Âşir Efendi Koleksiyonu’ndaki 00014M envanter numaralı murakka’ bu araştırmanın konusunu oluşturmaktadır. On ikisi sülüs-nesih, biri celî sülüs olmak üzere 1749 tarihli toplam on üç icâzetnâmeden oluşan bu murakka’, hem Âşir Efendi’nin hat silsilesiyle ilişkisini hem de 18. yüzyıl hat, tezhip ve ebru sanatlarının estetik özelliklerini bir arada değerlendirme imkânı sağlaması bakımından önem arz etmektedir. Araştırmanın kapsamı, 00014M koleksiyon numaralı murakka’ ile sınırlı tutulmuştur. Çalışmanın amacı, Âşir Efendi’ye âit bu murakka’da yer alan hat icâzetnâmelerini; yazı türleri, icâzet metinlerinin muhtevası, kullanılan malzeme bakımından değerlendirip, tezyînî unsurların renk, desen ve kompozisyonu açısından inceleyerek dönemin sanat zevkine dâir veri sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Sanatları Tarihi , Hat , Tezhip , Ebru , Murakka’ , icâzetnâme , Âşir Efendi

Kaynakça

• Akpınar, Cemil. “İcazet”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 19 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/icâzet--egitim#1
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Üç Nesil Hadis İcâzeti Toplayan Bir Ulemâ Âilesi: Reisülküttap Mustafa Efendi, Şeyhülislam Âşir Efendi, Kazasker Hafîd Efendi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/1 (2020), 329-357. https://doi.org/10.33415/daad.629167.
• Âşir Efendi’nin Kütüphane Vakfiyesi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Âşir Efendi, 00473. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/198889
• Babaoğlu, T. Alparslan. Osmanlı Ebru Tarihi ve Sanatçıları (16-18. Yüzyıllar). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Boydak, Fatma Şeyma. “Yazma Kitapların Muhâfızı Vakıf Mühürleri Reîsülküttâb Mustafa Efendi ve Vakıf Mühürleri”. Sosyal Kalkınma ve Vakıf. ed. Aydın Kudat. 309-329. Ankara: İlsam İlahiyat İlimleri Araştırma Merkezi, 2021.
• Bûsîrî. el-Kasîdetü’l-Hemziyye fî Medhi Hayri’l-Beriyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Âşir Efendi, 00398-002. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/198275
• Dallı, Meftun. “Mustafa Âşir Efendi”. Twitter. 11 Ocak 2025. Erişim 25 Nisan 2025. https://x.com/MeftunDalli/status/1877976205149794661/photo/1
• Derman, M. Uğur. “Mehmed Râsim, Eğrikapılı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Nisan 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-rasim-egrikapili
• Derman, M. Uğur. “Türk Yazı Sanatında İcazetnameler ve Taklid Yazılar”. VII. Türk Tarih Kongresi. 2/716-728. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1973.
• Duran, Gülnur. “18. Yüzyıl Tezhip Sanatı”. Hat ve Tezhip Sanatı. ed. Ali Rıza Özcan. 397-415. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Erünsal, İsmail E. “Âşir Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/asir-efendi-kutuphanesi#1
• Erünsal, İsmail E. Türk Kütüphaneleri II, Kuruluştan Tanzimata Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1988. https://doi.org/10.1017/s0041977x0001051x
• Eyice, Semavi. “Âşir Efendi Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/asir-efendi-kutuphanesi#2-mimari
• Gülgen, Hicabi. “Türk Ebru Tarihi’nde Ustalar ve Üslup Değişimi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1 (2016), 153-183.
• Gülgen, Hicabi. “Geleneksel Sanatlarımız ve Günümüzde İcazet Meselesi”. Geleneğin İzinde Geleneksel Türk Sanatları Prof. Dr. Fevzi Günüç’e Armağan Kitabı. ed. Meral Akan vd. 49-52. Konya: Aybil Dijital Baskı Merkezi, 2024.
• Hafîd Efendi. Mehmed b. Mustafa Âşir Vakfiyesi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hafid Efendi, 00486. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/262464
• Hızıroğlu, Fatma. “Dededen Toruna Bir Yazma Eser Kütüphanesi: Âşir Efendi Kütüphanesi”. İslam Düşünce Atlası. Erişim 25 Mart 2025. https://blog.islamdusunceatlasi.org/dosya/dededen-toruna-bir-yazma-eser-kutuphanesi-asir-efendi-kutuphanesi
• Idrız, Mesut. “İslâm Eğitim Yaşamında İcazet Geleneği”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/3 (2003), 169-188.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar. haz. Mahmut Sami Kanbaş. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2021.
• İpşirli, Mehmet. “Âşir Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/asir-efendi
• Karahan Dalbaş, Ebru. “İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi T. 5526 Numarada Kayıtlı Dîvân-ı İlhâmî Nüshası Tezhibi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 23/43 (2022), 1105-1143. https://doi.org/10.21550/sosbilder.1076768
• KE, Kültür Envanteri. “Âşir Efendi Hanı”. Erişim 28 Nisan 2025. https://kulturenvanteri.com/yer/asir-efendi-hani/#17.1/41.377355/33.774443
• Ketebe, “Dedezâde Mehmed Said”. Erişim 15 Nisan 2025. https://www.ketebe.org/sanatkar/dedezade-seyyid-mehmed-sa-id-efendi-216
• Mustafa Âşir Efendi. Murakka’ât. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Âşir Efendi, 00014M. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/197703.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Soyuer, Zeynep Afra. Hat Sanatında İcazetname ve Ketebe Geleneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Suyolcuzâde Mehmed Necib. Devhatü’l Küttâb. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Özkafa, Fatih. “Kuran Sanatını Koruyan Gelenek: Meşk ve İcazet Usûlü”. 1453 İstanbul Kültür ve Sanat 18 (2013), 27-31.
• Özyurt, Ali Ersen. Tezhip Sanatında Sultan I. Mahmûd Dönemi (1730-1754). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Yaman Bahattin-Keziban Gündüz, “18. Yüzyıl El Yazmalarında Kullanılan Hatip Ebru”, Turkish Studies – Religion, 17/3 (2022), 239-264. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.62859