The Differences of Opinion Between Bayḍāwī and Zamakhsharī in the Context of the Science of Qirā’āt

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 485 - 510, 26.12.2025

Zeynep Hilal Özder , Mustafa Kılıç

https://doi.org/10.20486/imad.1772823

Öz

This study deals with the issues in which Ḳāḍī Bayḍāwī adopted different views and differed from Zamakhsharī on the qirā’āts in his work Anwār al-tanzīl wa asrār al-ta’wīl. Anwār al-tanzīl is one of the important works that has been taught as a textbook for centuries in a large part of the Islamic geography and is considered among the basic sources. In his explanations of the science of Qirā’āt, Bayḍāwī based his work on Zamakhsharī’s al-Kashshāf, one of the main sources of this commentary. However, when Bayḍāwī’s evaluations on the qirā’āts are examined, it is seen that he adopted different views than him on some issues. Determining these issues is important in terms of demonstrating the competence of the commentator in the science of Qirā’āt. This study aimed to determine the points where Bayḍāwī differs from Zamakhsharī in terms of the method of conveying of the canonical/authentic ( ṣaḥīḥ) and non-canonical (shadhdh) qirā’āts, the analysis and preference of the qirā’āts, and the differentiation in the approach to recitations related to juristical-theological issues. In order to achieve this aim, the subject was discussed through examples by following a comparative method with prominent works in the fields of commentary, qirā’āt and linguistics. The findings obtained as a result of this study reveal that Bayḍāwī did not follow Zamakhsharī exactly in determining the accuracy of the qirā’āts and that he had different preferences.

Anahtar Kelimeler

Recitation of the Qur’ān and Qirā’āt , Bayḍāwī , Anwār al-tanzīl , Zamakhsharī , al-Kashshaf

Kıraat İlmi Bağlamında Beyzâvî ile Zemahşerî Arasındaki Görüş Ayrılıkları

Öz

Bu çalışma, Kâdî Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl adlı eserinde kıraatlerle ilgili Zemahşerî’den ayrılarak farklı görüşleri benimsediği hususları konu edinmektedir. Envâru’t-tenzîl, İslâm coğrafyasının büyük bir kesiminde asırlar boyunca ders kitabı olarak okutulan ve temel kaynaklar arasında sayılan önemli eserlerden biridir. Beyzâvî, kıraat ilmine dair izahlarında bu tefsirin başlıca kaynaklarından biri olan Zemahşerî’nin el-Keşşâf adlı eserini esas almıştır. Bununla birlikte Beyzâvî’nin kıraatlere dair değerlendirmeleri incelendiğinde bazı konularda ondan farklı görüşleri benimsediği görülmektedir. Bu hususların belirlenmesi müfessirin kıraat ilmindeki yetkinliğinin ortaya konulması bakımından önem arz etmektedir. Bu çalışmada sahih-şâz kıraatlerin nakli, kıraatlerin tevcihi ve tercihi hususunda Beyzâvî’nin Zemahşerî’den ayrıldığı noktalar ile fıkhî-kelâmî konularla irtibatlı kıraatlere dair yaklaşımındaki farklılaşmanın tespiti amaçlanmaktadır. Bu maksadı gerçekleştirmek için tefsir, kıraat ve dilbilim alanında öne çıkan eserlerle karşılaştırılmalı bir yöntem takip edilerek konu örnekler üzerinden ele alınmıştır. Bu çalışma neticesinde elde edilen bulgular, kıraatlerin sıhhatinin belirlenmesi noktasında Beyzâvî’nin Zemahşerî’yi birebir takip etmediğini ve ondan farklı birtakım tercihlere sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kur’an-ı Kerim Okuma ve Kıraat , Beyzâvî , Envâru’t-tenzîl , Zemahşerî , el-Keşşâf

Kaynakça

• Adıgüzel, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarından Kaynaklanan Bazı Kelâmî İhtilaflar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (Aralık 2007).
• Akman, Şule. Keşşâf’ta Mütevâtir Olmayan Kırâatlar ve Tefsir İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ya‘kûb el-Hadramî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/282-284. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ateş, Avnullah Enes. “Keşşâf’ta Temrîz Sigalarının Kullanımı”, The Journal of Academic Social Science Studies 9/Number: 62 (Ocak 2017), 229-244. https://doi.org/10.9761/jasss7303
• Ay, Mahmut. “Fâtiha ve Bakara Sûreleri Örneğinde Molla Gürânî’nin Beydâvî Eleştirisi”. Osmanlı Toplumunda Kur’ân Kültürü ve Tefsir Çalışmaları–1. haz. Bilal Gökkır vd. 385-426. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi Araştırmaları, 2011.
• Ay, Mahmut. “Envâru’t-tenzîl’in Kaynakları ve Tefsir Yöntemi”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî el Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nâsıruddîn Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-Tenzîl ve esrâru’t-te’vîl Tefsîru’l-Kâdî el-Beydâvî. thk. Muhammed Subhî b. Hasem Hallâk - Mahmûd Ahmed el-Atraş. Beyrut: Dâru’r-Raşîd, 2000.
• Birışık, Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/425-432. Ankara: TDV Yayınları, 2022. Cenbâz, Muhammed Gayyâs. el-Kırââtü’ş-şâzze ve tevcîhühâ fî Tefsîri’l-Kâdî el-Beydâvî. Riyad: Dâru Dayyibeti’l-Hadrâ’, 2011.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envâru’t-tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çakıcı, İrfan. Şaz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Gece Akademi, 2019.
• Dağ, Mehmet. “Mu‘tezile Mezhebine Ehl-i Sünnet’in İsnâdı: ‘Kırâatlar, Tevkîfî Değil; İctihâdîdir’ -Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-”. Marife 3 (2003), 219-258.
• Dağ, Mehmet. Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulaması Bağlamında Kıraat İlminde İhticâc Olgusu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd b. Osman. Kitâbu’t-t-Teysîr fi’l-Kırâati’s-Seb‘a. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2009.
• Dimyâtî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Abdülgani el-Bennâ. İthâfu Fudalâi’l-beşer bi’l-kırâati erbeate aşer. thk. Şa‘bân Muhammed İsmâîl. 2 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Dûmî, Muhammed Mahmûd. el-Kırââtü’l-Mütevâtire fî Tefsîri’z-Zemahşerî. Ürdün: Yermük Üniversitesi Külliyyetü’ş-Şerîa, Doktora Tezi, 2005.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelûsî. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvid. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Edîb, Abdullâh Süleymân Muhammed. et-Tevcîhü’l-Luğaviyyü ve’n-Nahviyyü li’l-Kırââti’l-Kur’âniyyeti fî Tefsîri’z-Zemahşerî. Musul: Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Ferâye, Nidâl Mahmûd. el-Kırââtü’l-Kur’âniyye fî kitâbi’l-keşşâf li’z-Zemahşerî dirâsetün savtiyyetün sarfiyyetün nahviyyetün. Ürdün: Mûte Üniversitesi, Kısmü’l-Luğati’l-Arabiyyeti ve Âdâbihâ, Doktora Tezi, 2006.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Fârisî, Ebû Ali Hasen b. Ahmed. b. Abdilgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâi’s-seb‘a. thk. Bedreddîn Kahveci-Beşîr Cuvîcâtî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1991.
• Guliyev, Lachin – Efe, Mehmet. “Ali el-Kârî’nin Beydâvî Tefsirindeki Kıraatlere Dair Tenkit ve Tashihleri”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Aralık 2024), 634-657. https://doi.org/10.17859/pauifd.1534984
• Gundus, Ghida Shoei “Menhecü İbn Atıyye ve’l-Beydâvî fî irâdi’l-kırââti’l-Kur’âniyye”. Mecelletü Ebhâs bi Külliyyeti’l-Âdâb 15 (2023), 18-25.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’ş-Şihâb inâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-râvî. 7 cilt. Beyrut: Dârusâdır, ts.
• Hatîb, Abdüllatîf. Mu‘cemu’l-Kırâât. 11 cilt. Dımaşk: Dârussadeddîn, 2000.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîr-i Kitâbi’l-Azîz. nşr. es-Seyyid Abdü’l-Âl vd. 8 cilt. Katar: Vezâratü’l-Evkâfi ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2007.
• İbn Ebî Dâvûd, Ebû Bekir Abdullah b. Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî el-Ezdî. Kitâbu’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârâku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fî Şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-Bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. İbn Kitâbu’s-Seb‘a fi’l-kırâat. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Muhammed Ahmed Dehmân. Dımaşk, 1927.
• İbn Zencele, Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâât, thk. Saîd el-Efgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2014.
• Katenânî, Ahmed Abdülkadir Hasan. Muhâlefâtü’l- Beyzâvî li’z-Zemahşerî fi’t-tefsîr. Ürdün: Dâru’r-Reyyâhîn. 2021.
• Kılıç, Mustafa. Kıraat-Tefsir İlişkisi: Zemahşeri Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş -Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin limâ tedemmenehû min’s-sünneti ve âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mekkî, Ebû Muhammed Hammûş Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Keşf an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘a ve ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Mekkî, Ebû Muhammed Hammûş Mekkî b. Ebî Tâlib. Müşkilü İ‘râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâil. İ‘râbu’l-Kur’ân. ed. Halid Ulyâ. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2008. Önen, Hacı. “Kıraatlerin Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2013), 1-24.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sabbâh, Mâzin Misbâh. “el-Kırâatü’ş-şâzze inde’l-usûliyyîn ve eseruhâ fî ihtilâfi’l-fukahâ‘”. Mecelletü’l-Câmiati’l-Ezher 8 (2006), 93-124.
• Saleh, Walid A. The Qur’ān Commentary of al- Bayḍāwī: A History of Anwār al-tanzīl. Journal of Qur'anic Studies (Şubat 2021), 71-102. https://doi.org/10.3366/jqs.2021.0451
• Semîn el-Halebî, Ebû'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürru’l-mesûn fî ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Suyûtî, Ebu’l-Fadl Celâleddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Heyetü’l-Mısriyye, 1974.
• Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihiddîn Mustafa el-Kocevî el-Hanefî. Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdî el-Beyzâvî. nşr. Muhammed Abdülkâdir Şâhin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fî te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 cilt. Dâru Hicr, 2001.
• Tekin, Abdülkadir. “Zemahşerî’nin Ahkâm Âyetlerini Yorumlama Metodu Bağlamında Fıkıhçı Kişiliği -el-Keşşâf Örneği-”. AUID 6/10 (Haziran 2018), 213-260. https://doi.org/10.18498/amauifd.405306
• Tôbcî, Talâl Yahyâ. “Rudûdü İbni’l-Müneyyir ale’z-Zemahşerî fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye”. Âdâbü’l- Râfideyn (2008), 419-440.
• Turğut, Sabahaddin. Envâru't-Tenzîl'de Beydâvî'nin Kıraatlere Yaklaşımı. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddin Abdullah b. Hüseyin b. Abdullah. İmlâü mâ menne bihi’r-Rahmân min vücûhi’l-i’râb ve’l-kırâât fî cemî‘i’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1979.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddin Abdullah b. Hüseyin b. Abdullah. İ‘râbu’l-kırââti'ş-şevâz. thk. Muhammed Seyyid Azzûz. 2 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Beyzâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Yıldız, Süleyman. İmâmiyye Şiası’nın Kıraat Tasavvurları -Klasik Dönem Tûsî-Tabersî Örneği-. İstanbul: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed el-Harizmî. el-Keşşâf an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz. 6 cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998.