Şerhu’l-Akâid Hâşiyelerinde Burhân-ı Tatbîkin Kapsamı Tartışmaları: Hayâlî, Kestelî, Ramazan Efendi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 468 - 484, 26.12.2025

Güvenç Şensoy

https://doi.org/10.20486/imad.1795889

Öz

Çalışma, Şerhu’l-Akâid’in Hayâlî, Kestelî ve Ramazan Efendi hâşiyelerinde yer alan burhân-ı tatbîk tartışmalarını merkeze alarak, burhânın kapsamına dair yaklaşımları incelemektedir. Analiz, yenilenme dönemiyle sınırlı tutulmuş ve Şerhu’l-Akâid hâşiyeleri üzerinden metin merkezli bir inceleme olarak tasarlanmıştır. Sözü edilen burhân ve kapsamı ile ilgili bu üç hâşiyeye odaklanan müstakil bir çalışma yapılmamış olması açısından literatüre katkı sunulması hedeflenmektedir. Hayalî delilin teorik açıdan güçlü ve zayıf yönlerine işaret ederken; Kestelî, ferdî düzeydeki tatbîkin imkânını sorgulamış; Ramazan Efendi ise burhânın özellikle haricî düzlemdeki işlevini vurgulamıştır. Çalışma, modern matematik felsefesi bağlamındaki sonsuzluk tartışmalarına girmemektedir. Çalışmada, Hanefî-Mâtürîdî geleneğin Osmanlı dönemi içindeki genel konumuna dair kapsamlı değerlendirmelerden ziyade, belirli muhaşşîlerin özgün yaklaşımlarına odaklanılmaktadır. Bu farklı yorumlara bakıldığında, Osmanlı hâşiye geleneğinin yalnızca bir açıklama ve tefsir faaliyeti olmadığı, aksine özgün müdahalelerle şekillenen bir tartışma ortamı sunduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Burhân-ı tatbik , Şerhu’l-Akâid , Hayâlî , Kestelî , Ramazan Efendi

Teşekkür

Çalışmanın ilk taslağına ilişkin önemli görüş ve önerileriyle katkı sunan Dr. Yusuf Sansarkan’a, yayım sürecindeki desteği için Dr. Ömer Ergül’e ve değerlendirmeleriyle çalışmayı zenginleştiren ismini bilmediğim hakemlere teşekkür ederim.

Discussions on the Scope of the Burhān al-Taṭbīq in the Hāshiyas on Sharḥ al-ʿAqāʾid: al-Khayālī, al-Kastalī, and Ramaḍān Efendi

Öz

This study focuses on the burhān al-tatbīq discussions found in the ḥāshiyas of Khayālī, Kastalī, and Ramaḍān Efendi on Sharḥ al-ʿAqāʾid, examining their respective approaches to the scope of this proof. The analysis is limited to the period of intellectual renewal and is designed as a text-centered examination based on the Sharḥ al-ʿAqāʾid ḥāshiyas. To date, no independent study has focused specifically on the discussions of this proof and its scope within these three ḥāshiyas, which constitutes the main contribution of this research to the literature. Khayālī highlights the theoretical strengths and weaknesses of the proof; Kastalī questions the possibility of its correspondence at the individual level; and Ramaḍān Efendi emphasizes its function particularly in the external or empirical domain. The study does not engage with the modern philosophy of mathematics debates on infinity. Rather than offering an extensive assessment of the general position of the Ḥanafī–Māturīdī tradition in the Ottoman period, it focuses on the distinct interpretative approaches of specific commentators. These varying interpretations reveal that the Ottoman ḥāshiya tradition was not merely an exegetical or explanatory enterprise but a dynamic intellectual space characterized by original interventions and critical engagement.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Burhān al-Taṭbīq , Sharḥ al-ʿAqāʾid , Khayālī , Kastalī , Ramaḍān Efendi

Teşekkür

I would like to thank Dr. Yusuf Sansarkan for his important comments and suggestions on the first draft of this study, Dr. Ömer Ergül for his support during the publication process, and the anonymous reviewers whose comments enriched the study.

Kaynakça

• Cantor, Georg. Contributions to The Founding of The Theory of Transfinite Numbers. çev. Philip E. B. Jourdain. New York: Dover Publications, 1915.
• Demir, Osman. “Teselsül”. TDV İslam Ansiklopedisi. 40/536-538. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Elmas, Ayşe Büşra. “Georg Cantor’a Göre Matematiksel ve Mantıksal Sonsuzluk”. Kalemname 9/18 (2024), 189-200.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Daru’l-Mearif, 1987.
• Hayâlî, Ahmed b. Musa Şemsüddin. “Hâşiyetü Hayâlî alâ Şerhi’l-Akâid”. el-Mecmûatü’s-seniyye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Mur’î Hasen er-Reşîd. Beyrut: Nursabah, 2012.
• İbn Sînâ. en-Necât. thk. Muhyiddin Sabri Kürdî. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1938.
• Kazvinî, Necmeddin Kâtibî. “Risâle fî isbâti vâcibi’l-vücûd”. Ecvibetü’l-Mesâili’l-Nasîriyye. thk. Abdullah Nurani. Tahran: Institute for Humanities and Cultural Studies, 2005.
• Kestelî, Muslihuddin Mustafa b. Muhammed. “Hâşiyetü Kestelî alâ Şerhi’l-Akâid”. el-Mecmûatü’s-seniyye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Mur’î Hasen er-Reşîd. Beyrut: Nursabah, 2012.
• Ramazan Efendi, İbn Muhammed el-Hanefî. “Hâşiyetü Ramazan Efendi alâ Şerhi’l-Akâid”. el-Mecmûatü’s-seniyye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Mur’î Hasen er-Reşîd. Beyrut: Nursabah, 2012.
• Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-Meşrîkıyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîiyyât. thk. Muhammed el-Mutasım billah el-Bağdadi. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibu’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah İbn Mes’ûd. Şerhu Ta‘dîli’l-ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya-Tekelioğlu, 798.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth. Kitâbu nihâyeti’l-ikdâm fî ilmi’l-kelam. thk. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 2009.
• Şirinov, Agil. Nasîruddin Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyyet. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2007.
• Teftâzânî, Sa’deddin. “Şerhu’l-Akâid”. el-Mecmûatü’s-seniyye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Mur’î Hasen er-Reşîd. Beyrut: Nursabah, 2012.
• Turan, Hasan Sefa. Şerhu’l-Akâid Hâşiyelerinde Varlık ve Ulûhiyyet. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2023.
• Tûsî, Nasîruddîn. “Risâle fî isbâti vâcibi’l-vücûd”. Ecvibetü’l-Mesâili’l-Nasîriyye. thk. Abdullah Nûrânî. Tahran: Institute for Humanities and Cultural Studies, 2005.
• Türker, Ömer. “Yenilenme Dönemi”. İslam Düşünce Atlası. Erişim 7 Kasım 2025. https://islamdusunceatlasi.org/yenilenme-donemi