Some Reflections on Imam Abu Hanifah's Hagiographic Personality

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 39 - 62, 30.06.2023

Mustafa Çakır

https://doi.org/10.20486/imad.1270501

Öz

Hagiographies are narratives that contain the life stories of religious people or famous personalities who have made history. The first written examples of tales in Islamic literature, whose historical background back to the societies before Islam, are found in the hadith works in the "menakib" (hagiographies) sections about the virtues of the Companions. In the following period, independent hagiography began to be written about religious scholars, mystics and important personalities who lived in history. The Imam Abu Hanifah, the founder imam of the Hanafi sect, is one of the leading imams in the history of Islam, about whom intense hagiographic literature has been created as a result of love, loyalty and devotion to him. Imam Abu Hanifah's personality, stance, asceticism, piety and ethical characteristics have been the subject of such independent studies, and his scientific heritage, which creates voluminous works. The volume of this literature depicting the scientific and ethical personality of Imam Abu Hanifah shows how much attention he has become in Muslim societies throughout history. However, the lack of sensitivity in terms of criticism in some of the isnad chain and text included in the hagiographies has revealed content that can negatively affect the imagination and perception of Muslim societies about Imam Abu Hanifah. For this reason, it is seen that some of the arguments put forward within the scope of the effort to reveal the defense and virtue of Imam Abu Hanifah need to be questioned in terms of scientific and factual reality. In this research, some attributions and ascriptions that substantially aim to reveal his scientific personality and virtue in the literature of hagiography about Imam Abu Hanifah, and but which are thought to cause misconceptions and imaginations about this leading jurist of the Islamic society, are analyzed in the light of scientific criteria.

Anahtar Kelimeler

Jurisprudence, Abu Hanifah, Legend, Biography, Narration Criticism.

İmam Ebû Hanîfe’nin Menkıbevî Kişiliği Üzerine Bazı Mülahazalar

Öz

Menkıbeler, geçmişte yaşamış din büyüklerinin ya da tarihe mâl olmuş meşhur şahsiyetlerin hayat hikâyelerini içeren anlatılardır. Tarihsel geçmişi İslâmiyet’ten önceki toplumlara uzanan menkıbelerin İslâmî literatürdeki ilk yazılı örneklerine hadis eserlerinde sahâbe-i kirâmın meziyetlerinden bahseden “menâkıb” bölümlerinde rastlanmaktadır. İlerleyen süreçte tarihte yaşamış din bilginleri, sûfîler ve önemli şahsiyetler hakkında da müstakil menâkıbnâmeler kaleme alınmaya başlanmıştır. İslâm tarihi içerisinde kendisine karşı sevgi, vefa ve bağlılığın bir sonucu olarak hakkında yoğun bir menâkıbnâme literatürü oluşan öncü imamlardan biri de Hanefî mezhebinin kurucu imamı olan İmam Ebû Hanîfe’dir. İmam Ebû Hanîfe’nin hacimli eserler oluşturan ilim mirasının yanında şahsiyeti, duruşu, zühdü, takvası ve ahlakî özellikleri bu tür müstakil çalışmaların konusu olmuştur. İmam Ebû Hanîfe’nin ilmî ve ahlakî kişiliğini resmeden bu edebiyatın hacmi, onun tarih boyunca Müslüman toplumlarda ne düzeyde ilgi odağı hâline geldiğini göstermektedir. Bununla birlikte menâkıbnâmelerde yer verilen birtakım rivayetlerde senet ve metin tenkidi bakımından yeterli hassasiyetin gösterilmemiş olması Müslüman toplumların İmam Ebû Hanîfe hakkındaki tasavvur ve algısına olumsuz etki edebilecek bir muhteva ortaya çıkarmıştır. Bu sebeple İmam Ebû Hanîfe’nin müdafaası ve faziletini ortaya koyma çabası kapsamında ileri sürülen bazı argümanların ilmî ve olgusal gerçeklik açısından sorgulanmaya muhtaç olduğu görülmektedir. Bu çalışmada, İmam Ebû Hanîfe hakkında kaleme alınan menâkıbnâme literatürü içerisinde esasen onun ilmî kişilik ve faziletini ortaya koymayı amaçlayan, bununla birlikte İslâm toplumunun bu öncü fakihi hakkında yanlış algı ve tasavvurlara sebep olabileceği düşünülen bazı isnat ve yakıştırmalar ilmî kriterler ışığında tahlile tabi tutulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Ebû Hanîfe, Menkıbe, Biyografi, Rivayet Tenkidi

Kaynakça

• Abdürreşid en-Nu’mânî, Muhammed. Mekânetü’l-İmam Ebî Hanîfe fi’l-hadîs. Halep: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 1416/1995.
• Acimamatov, Zaylabidin. “Ebu Hanife'nin Menkıbevi Kişiliği ve Kırgızlar Arasında Ebu Hanife Hakkındaki Menkıbeler”. Dini Araştırmalar Dergisi 8/24 (Haziran 2006), 179-192.
• Ali el-Kârî, Nûruddîn Ali b. Muhammed b. Sultân, el-Esrâru’l-merfûa fi’l-ahbâri’l-mevzûa. thk. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: Dâru’l-Emâne – Müessesetü’r-Risâle, 1391/1971.
• Ateş, Ahmet. “Menakıp”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1957.
• Bardakoğlu, Ali. “Ebu Hanife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 8 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hanife#3-literatur
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1973.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 2010.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Çeker, Huzeyfe. “Ebû Hanîfe Menâkıblarının Yazma Nüshaları”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1 (Haziran 2018), 269-300.
• Çelebi, Kâtip. Keşfüzzunûn an esâmi’l-kütûb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer. ed-Du‘afâ ve’l-metrûkûn. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1974.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eşʿas. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1428/2007.
• Ebu Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebu Zehra, Muhammed. Ebu Hanife. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİB. Yayınları, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ʿulûmi’d-dîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1402/1982.
• Haddâd, Ebûbekir b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyire şerhu Muhtasari’l-Kudûrî, thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd (Zeyilleriyle birlikte). thk. Mustafa Abdülkadir Ata. 24 Cilt. Beyrut: Daru’Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1425/2004.
• Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân el-Hattâb er-Ruaynî. Mevâhibu’l-celîl fî şerhi Muhtasari Halîl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf. Kitâbu’l-intikâ fi fedâili’l-emmeti’s-selâsetil-fukahâ. Halep: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslamiyye, 1417/1997.
• İbn Ebi’l-Avâm, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Ahmed es-Sa’dî. Fedâilu Ebî Hanîfe ve ahbâruhû ve menâkıbuhû. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1431/2010.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Hayrâtü’l-hisân fî menâkıbi’l-İmâmi’l-A’zam Ebi Hanîfete’n-Nûman. Dımaşk: Dâru’l-Hüdâ ve’r-Reşâd, 1428/2007.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânul-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Kitâbu’l-mevzûât mine’l-ehâdîsi’lmerfûat. thk. Abdurrahmân Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’Selefiyye, 1386/1966.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Menâkıbu Emîri’l-Mü’minîn Ömer İbnu’l-Hattâb. thk. Âmir Hasan Sabrî et-Temîmî. b.y.: el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 2013.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1416/1996.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. Hasan. Te’nîbu’l-Hatîb alâ mâ sâkehû fî tercemeti Ebî Hanîfete mine’lekâzîb. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Koçak, Aynur. “Sözlü Kültür Ortamından Elektronik Kültür Ortamına Menkıbeler: Mehmed Emin Tokâdi Örneği”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 35 (2005), 274- 275.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: DİB. Yayınları, 8. Basım, 1993.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. et-Ta’lîku’l-mümecced alâ Muvattai Muhammed. thk. Takiyyuddîn en-Nedvî. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 5. Basım, 1432/2011.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. İkâmetü’l-hücce alâ enne’l-iksâre fi’t-taabbudi leyse bi-bid‘a (Çok İbadet Etmenin Bid’at Olmadığına Dair Deliller). çev. Sırrı Fuat Ateş. Ankara: İlkadım Yayınları, 2015.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed. Menâkıbu’l-İmâmi’l-A’zam Ebî Hanîfe. Haydarâbâd: Meclisü Dâireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1321/1903.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî. Feyzü’l-kâdîr şerhu’l-Câmii’s-sağîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1391/1972.
• Müslim, Müslim b. el-Ḥaccac. Sahîhu Müslim. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Öztoprak, Mustafa. “Târîhu Bağdâd’da Ebû Hanîfe ile İlgili Müspet ve Menfi Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Diyanet İlmî Dergi 49/4 (Aralık 2013), 105-130.
• Pekcan, Ali. Fıkhın Bedene Bürünüşü İmâm-ı Azam Ebu Hanife. İstanbul: Gelenek Yayınları 2010.
• Saim, İmamzâde Salih. İmâm-ı Azam ve eimme-i selâse. İstanbul: Âlem Matbaası, 1314/1896.
• Sâlihî, Muhammed b. Yusuf. Ukûdu'l-cumân fi menakıbi’l-İmami’l-A’zam Ebî Hanîfete’n-Nu’mân. thk. Mevlevî Muhammed Molla Abdülkadir el-Afgânî. Mekke: Câmiatü Melik Abdülazîz, 1398-1399.
• Saymerî, Ebû Abdillâh Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1405/1985.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 12 Cilt. Riyad: Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd, 1411/1991.
• Suyûtî. Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabyîzu’s-sahîfe bi menâkıbi Ebî Hanîfe. thk. Mahmud Muhammed Mahmud Hasan Nassâr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Suyûtî. Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Leâliu’l-masnû’a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû’a. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Şeker, Mehmet. “Menâkıbnâmelerin Türk Kültürü ve Eyüp Tarihindeki Yeri”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla VIII. Eyüpsultan Sempozyumu (7-9 Mayıs 2004). 186-191. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2004.
• Şimşek, Murat - Kütük, Şaban. “Bekir ez-Zerencerî’nin Menâķıbu Ebî Hanîfe Adlı Eseri: Tahkik ve Değerlendirme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 1/1 (Haziran 2018), 67-167.
• Tehânevî, Eşref Ali. İ’lâu’s-sünen. 22 Cilt. Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslamiyye, 3. Basım, 1414/1993.
• Tekineş, Ayhan. “Biyografi Rivayetlerinin Tenkidi: Zahid el-Kevserî’nin Te’nîbu’l-Hatib Örneği”. EKEV Akademi Dergisi 23 (2005), 157-178.
• Tûfî, Süleymân b. Abdülkavî b. Abdülkerîm. et-Ta’yîn fi şerhi’l-Erba’în. thk. Ahmed Hâc Muhammed Osman. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1419/1998.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 10. Basım, 2005.
• Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 5 Cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî. Tâcu’l-arûs min cevâhîri’l-kâmûs. thk. Abdülalîm et-Tahâvî. 40 Cilt. Küveyt: Matbaatü Hükûmetü’l-Küveyt, 2. Basım, 1407/1987.
• Zehebî. Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Menâkıbu’l-İmam Ebî Hanîfe ve sâhibeyh. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî – Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Haydarabad: Lecnetü İhyâi’l-Maârifi’n-Nu’mâniyye. 4. Basım, 1419/1998.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhû. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1405/1985.