Ahlak-ı Celâlî’nin XVI. Asır Osmanlı Siyaset Düşüncesine Tesiri

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 138 - 154, 31.12.2023

Mustafa Enes Aktürkoğlu

https://doi.org/10.20486/imad.1361189

Öz

İslam ahlak geleneğinin İslam düşünce tarihini idrak etmek açısından kıymetli bir önemi vardır. Ahlaknâme külliyatı ise her dönemin düşünce dünyasının kapsamını ve sınırlarını belirlemede en temel kaynaklardan biri olmuştur. XV. Asır’da yaşayan Celâleddîn Devvânî’nin Ahlak-ı Celâlî’si, bu külliyatın en tipik örneklerindendir. Ahlak-ı Celâlî’nin hükümdarlara ve toplumun diğer kesimlerine sunduğu ahlakî teklif, dönemin düşünce ufkunu yansıttığı gibi aynı zamanda hangi değerlerin gaye edinilmesi gerektiğini söyler. Dolayısıyla Ahlak-ı Celâlî’nin teorik önermesi ile yaşanılan dünyanın pratik gerçekleri arasında bir korelasyon kurulur. Çalışmamız Ahlak-ı Celâlî’nin önerdiği değerlerin fikri zeminini açığa çıkarmaya çalışırken, Celâleddîn Devvânî’nin öğrencisi olan Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’nin vasıtasıyla bu değerlerin pratik tezahürlerinin ortaya çıktığı Devlet-i Aliyye’nin siyaset düşüncesini idrak etmeye çalışmaktır. Bu bağlamda adalet (her şeyin yerli yerinde olması) gayesi üzerine Osmanlı padişahlarının kurmaya çalıştığı pratik siyaset, devlet idaresinde baskın bir konuma yükselmelerine yardımcı olur. Böylece Erken Modern Dönemde Devlet-i Aliyye’nin hanedan merkezli güçlü bir idari teşkilat kurmasının fikrî altyapısı ortaya çıkacaktır.

Anahtar Kelimeler

Celaleddin Devvani, Ahlak-ı Celâli, Ahlaknâme, Tarih, Osmanlı Siyaset Düşüncesi

The Influence of Ahlak-ı Celâlî on the Ottoman Political Thought in the 16th Century

Öz

The Islamic ethical tradition holds significant importance in understanding the history of Islamic thought. The compilation of ethical books, known as Ahlaknâme, has been one of the fundamental sources in defining the scope and boundaries of the intellectual world of each era. Ahlak-ı Celâlî by Celâleddîn Devvânî, who lived in the 15th century, is one of the typical examples of this compilation. The ethical proposals presented in Ahlak-ı Celâlî to rulers and other segments of society not only reflect the intellectual horizon of the time but also indicate the values that should be pursued. Therefore, a correlation is established between the theoretical propositions of Ahlak-ı Celâlî and the practical realities of the world.
Our study aims to uncover the intellectual foundation of the values suggested by Ahlak-ı Celâlî and, through Mueyyedzâde Abdurrahman Efendi, a student of Celâleddîn Devvânî, understand the practical manifestations of these values in the political thought of the Devlet-i Aliyye. In this context, the practical politics that the Ottoman sultans sought to establish with the goal of justice (the proper order of everything) helped them rise to a dominant position in state administration. This way, we will reveal the intellectual infrastructure behind the Devlet-i Aliyye establishing a powerful, dynastic-centered administrative organization in the Early Modern Period.

Anahtar Kelimeler

Celaleddin Devvani, Ahlak-ı Celâlî, Ahlaknâme, History, Ottoman Political Thought

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rıfa’at Ali. Modern Devletin Doğası 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu. çev. Oktay Özel-Canay Şahin. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Aksoy, Hasan. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/485. İstanbul: TDV. Yayınları, 2020.
• Aktürkoğlu, Mustafa Enes. Nizam-ı Cedid’ten Tanzimat’a Osmanlı Zihniyet Yapısının Çözümlenmesi Bağlamında Batı’nın Siyaset Bilimi kavramlarının (Özgürlük, Eşitlik, Vatan ve Millet) Dönüşümü. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Bursa, 2022.
• Anay, Harun. “Celâleddin Devvânî Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994, 34.
• Anay, Harun. “Devvânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/257-262. İstanbul: TDV. Yayınları 1994.
• Arıkan, Hülya. “Ahlâk-ı Nâsırî ve Ahlâk-ı Alâî’nin Mukayeseli Kaynak Analizi”. Danışname Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2021), 90.
• Aristoteles, Nikomakhos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayınları, 2020.
• Arslan, Emine. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’nin Fetva Mecmûası ve Kaynaklarının Değerlendirilmesi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler XVI. Yüzyıl. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Black, Antony. Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi. çev. Sevda Çalışkan-Hamit Çalışkan. Ankara: Dost Yayınları, 2001. Cabirî, Muhammed. Arap Ahlakî Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Celâleddîn Devvânî. Ahlâk-ı Celâlî. çev. Ejder Okumuş. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Ebussu’ûd Efendi, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa el-İmâdî el-İskilibî. Fetâvâ-yı Şeyhülislâm Ebussu‘ûd Efendi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Esat Efendi, 587.
• Görgün, Tahsin. Osmanlı Düşüncesi. İstanbul: Tirekitap Yayınları, 2020.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayınları, 2000.
• İnanır, Ahmet. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’nin Hayatı ve Osmanlı Hukuk Geleneğindeki Yeri”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. 1/347-356. Amasya: Amasya Üniversitesi Yayınları, 2017.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Kemâlpaşazâde (İbn Kemâl), Şemseddin Ahmed b. Süleyman b. Kemâl. Mecmû‘atu Resâ’il-i İbn Kemâl. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Aga Efendi Tanacan, 129.
• Kırmızı, Abdülhamid. “19. Yüzyılı Laiksizleştirmek: Osmanlı-Türk Laikleşme Anlatısının Sorunları”. Cogito. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 94/2019, 95.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Kur’ân Yolu Erişim 15 Ağustos 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/et-Talâk, Sâd Sûresi
• Mehmed Süreyya. ‘‘Müeyyedzâde’’. Sicil-i Osmani. haz. Nuri Akbayar. 4/1212. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Merriman, John. Rönesans’tan Bugüne Modern Avrupa Tarihi. çev. Şükrü Alpagut. Ankara: Say Yayınları, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Pfeiffer, Judith. “Teaching the Learned: Jalāl al-Dīn al-Dawānī’s Ijāza to Muʾayyadzāda ʿAbd al-Raḥmān Efendi and the Circulation of Knowledge between Fārs and the Ottoman Empire at the Turn of the Sixteenth Century”. In The Heritage of Arabo-Islamic Learning. ed. Maurice A. Pomerantz vd. Leiden: Brill, 2016, 296.
• Rosenthal, Erwin I. J. Ortaçağda İslam Siyaset Düşüncesi. çev. Ali Çaksu. İstanbul: İz Yayınları, 1996.
• Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluş ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, 1976.
• Şahinoğlu, M. Nazif. “Ahlak-ı Celâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/16, İstanbul: TDV. Yayınları 1989.