The Search of Periodization in the Writing of the History of Fiqh: Two Conceptions Centered on Hudarî and Kâmil Miras

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 338 - 372, 31.12.2023

Münir Yaşar Kaya

https://doi.org/10.20486/imad.1372790

Öz

The history of Islamic jurisprudence (fiqh) is an academic discipline that emerged in the modern period due to the differentiation of disciplines and the scientific historical approach underlying the field of history. It finds its counterpart in the Western understanding of legal history that developed during the same era. The initial works on this discipline, which began to develop from the 19th century onwards, reveal the use of two different methods in terms of content. One of the employed methods can be designated as the method of returning to sources. Operating within the framework of the interpretation and imitation (ijtihad-taqlid) approach, this method divides the history of jurisprudence into periods such as inception, establishment, development, stagnation, and decline. The first work written using this method is "Târîhu’t-teşrîi’l-İslâmî," authored by Hudarî Bey. Subsequently, the majority of works on the history of jurisprudence also adopted this method. Another method used in the content of the history of jurisprudence is termed the method of perfection. According to this approach, there are stages in the establishment, development, and institutionalization of jurisprudence. The first work on the history of jurisprudence written in accordance with this method is "Târîh-i İlm-i Fıqh" by Kâmil Miras. This work is not only the first historical account of Islamic jurisprudence but also serves as the first scholarly discipline-specific history of jurisprudence. While the number of works written with the method of perfection is limited, in recent years, there has been a growing acceptance of the idea that this method is more reasonable. This study aims to present the first work and its methodology in the context of the history of jurisprudence, highlighting both similarities and differences with the source-returning method. Furthermore, it seeks to contribute to the recent discussions on the need for a new periodization in the history of jurisprudence. In this regard, we believe that the method of perfection has the potential to serve as a starting point for reperiodizing the history of jurisprudence, with "Târîh-i İlm-i Fıqh" holding a significant position as its pioneering example in the literature.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, History of Fiqh, Periodization, Kâmil Miras, Tārīh-i İlm-i Fıqh

Fıkıh Tarihi Yazımında Dönemlendirme Arayışı: Hudarî ve Kâmil Miras Merkezinde İki Tasavvur

Öz

Fıkıh tarihi modern dönemde disiplinlerin ayrışması ile tarih biliminin altında ilmî tarih anlayışı neticesinde ortaya çıkan bir ilimdir. Batıda aynı dönemlerde gelişen hukuk tarihi anlayışının İslam hukuk sistemindeki karşılığıdır. 19. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlayan bu ilme dair ilk eserlerde içeriğe ilişkin iki farklı yöntemin kullanıldığı görülmektedir. Kullanılan yöntemlerden biri kaynaklara dönüş metodu olarak isimlendirilebilecek yöntemdir. İçtihat-taklit anlayışında hareket eden bu yönteme göre fıkıh tarihi doğma, kurulma, gelişme, duraklama ve gerileme gibi dönemlere ayrılmaktadır. Bu yöntemle yazılan ilk eser Hudarî Bey tarafından kaleme alınan Târîhu’t-teşrîi’l-İslâmî’dir. Hudarî Bey’den sonra yazılan fıkıh tarihi eserlerinin çoğunluğu da bu yöntemi kullanmıştır. Fıkıh tarihi içeriğinde kullanılan diğer yöntem ise tekemmül metodu ile isimlendirilmektedir. Bu yönteme göre fıkhın kuruluş, gelişme ve kurumsallaşma dönemleri bulunmaktadır. Bu yönteme dair kaleme alınan ilk fıkıh tarihi eseri olan Kâmil Miras’ın Târîh-i İlm-i Fıkh adlı eseri aynı zamanda ilmî disiplin olarak yazılmış ilk fıkıh tarihi eseridir. Günümüze kadar bu yöntemle yazılan eser sayısı çok az olsa da son yıllarda bu yöntemin daha makul olduğu fikri benimsenmeye başlamıştır. Çalışma fıkıh tarihinin bir ilim dalı olarak yazılmış olan ilk eseri ve yazılma metodunun diğer metot ile benzerliklerini ve farklılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Öte yandan son yıllarda fıkıh tarihinde yeni bir dönemlendirme gerektiğine dair düşünceye bir katkı sağlanması hedeflenmektedir. Bu anlamda kanaatimizce tekemmül metodu fıkıh tarihini yeniden dönemlendirme konusunda başlangıç noktası oluşturabilecek bir potansiyele sahiptir. Târîh-i İlm-i Fıkh ise bunun ilk örneği olması bakımından literatürde oldukça önemli bir konumdadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Tarihi, Dönemlendirme, Kâmil Miras, Târîh-i İlm-i Fıkıh

Kaynakça

• Akbaş, Kasım. “Friedrich Carl Von Savigny: Tarihsel Hukuk Okulu Geleneği”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 74/1 (2016), 53-72.
• Ateş, Mustafa. “Taklid-İctihad Kavramları Bağlamında İbn Âbidîn’in Tabakâtü’l-Fukahâ’ya Dair Özgün Yaklaşımı”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 547-570.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. İstanbul: y.y., 1422/2001.
• Cici, Recep. “İslâm Hukuk Tarihi Açısından İlk Dönem Osmanlı Hukuk Çalışmalarına Bir Bakış (1299-1500)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 241-260.
• Çeker, Huzeyfe. Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Kültür Yayınları, 2018.
• Duman, Ali. “Kâmil Miras’ın ‘Târîh-i İlm-i Fıkıh’ Adlı Eseri Üzerine”. İLSAM Akademi Dergisi 2/2 (2022), 243-257.
• Düzdağ, M. Ertuğrul (ed.). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimiz Belgeseli 1908-1925: Sıratımüstakim Mecmuası. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2014.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukuku Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2006.
• Erdem, Sami. “Fıkıh Tarihi: Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Modern Yorumlar İçin Yeni Bir Referans Çerçevesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 85-105.
• Erdem, Sami. “Seyyid Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/54-56. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Erdem, Sami. Seyyid Bey’in İslâm Hukuku Sahasındaki Çalışmalarının Değeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Hudarî, Muhammed. Târîhu’t-teşrîi’l-İslâmî. Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyyeti’l-kübrâ, 1960.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Müslüman Türk Hukuku ve Dini. İstanbul: Akşam Matbaası, 1936.
• Kahraman, Abdullah. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Bilay Yayınları, 2019.
• Kara, İsmail. “Seyyid Bey (Çelebizâde Mehmed)”. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. 2/529-530. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Kara, İsmail. “Tarih ve Hurafe: Çağdaş Türk Düşüncesinde Tarih Telâkkisi”. Türklük Araştırmaları Dergisi 11 (2002), 31-70.
• Karadeniz, Osman (ed.). Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu (16 Mayıs 1997). İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Karaman, Hayreddin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1975.
• Kaya, Süleyman. “Fıkıh Tarihi Bağlamında Osmanlı Tecrübesini Doğru Anlamak”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (2016), 1-15.
• Kılıç, Muhammed Tayyib. “Fıkıh Tarihinin İçtihat Merkezli Yazılması Problemi”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD) 14/27 (2016), 127-143.
• Koca, Ferhat. “Hudarî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Koca, Ferhat. “Mısırlı İslâm Tarihçisi ve Hukukçusu Muhammed Hudarî Bek (1837-1927): Hayatı, Eserleri ve Fıkhî Görüşleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 6 (2005), 167-178.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2012.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. 2 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 2006.
• Okur, Hüseyin. “Osmanlı Medreselerinde Telif Edilen İlk Türkçe ‘Fıkıh Tarihi’: Kamil Miras’ın ‘Tarih-i İlmi Fıkıh’ Adlı Eseri ve Sistematiği”. 6th International Istanbul Scientific Research Congress Proceedings Book. 140-149. İstanbul: ISCYA Yayınevi, 2021.
• Okur, Hüseyin. “Şeyhülislâm İbn Kemâl’in Fukaha Tabakâtı Tasnifine Yöneltilen Eleştiriler ile Bu Tasnifin Düzenlenmesine İlişkin Bir Etüt”. 4. Uluslararası Bilimsel Çalışmalar Kongresi. Ed. Seraceddin Levent Zorluoğlu – Parisa Göker. 82-89. Elazığ: Asos Yayınevi, 2020.
• Okuyucu, Nail. Şevkânî’nin Fıkıh Tarihi Anlayışı ve Mezheblere Bakışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Okuyucu, Nail. “Mezhebe Karşı İctihad: Şevkânî’nin İctihad Düşüncesi ve Mezhep Eleştirisi”. Divan: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 15/28 (2010), 177-211.
• Oruç, Faruk Emrah. 19. Yüzyılda Fıkhî Mezheplere Bakış: Şevkânî ve Neylü’l-evtâr Özelinde. Ankara: Son Çağ Yayınları, 2021.
• Özer, Hasan. “İbn-i Kemâl ve Tabakâtu’l-Fukahâ Adlı Eseri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 353-374.
• Sabit, Halim. “İctihada Dair”. Sırat-ı Müstakîm 3/78 (1325), 413-414.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed es-San’ânî. es-Seylü’l-cerrâru’l-mütedeffik alâ hadâiki’l-Ezhâr. thk. Muhammed Subhi b. Hasan Hallâk. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2012.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed es-San’ânî. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl. thk. Ebû Hafs Sâmi el-Arabî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Fazîle, 2000.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed es-San’ânî. Neylü’l-evtâr min esrâri Münteka’l-ahbâr. thk. Muhammed Subhi b. Hasan Hallâk. Demmâm: Dâru İbnu’l-Cevzî, 2006.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed es-San’ânî. el-Bedrü’t-tâli‘ bi-mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘. thk. Muhammed Subhi b. Hasan Hallâk. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2006.
• Şimşek, Murat. “Fıkıh Tarihinde Osmanlı Nereye Düşer? Retorik ile Gerçeklik Arasında Modern/Çağdaş İslâm Hukuk Tarihi”. Osmanlı’da İlmi Fıkıh: Âlimler, Eserler, Medreseler. 301-341. İstanbul: İSAR Yayınları, 2017.
• Yıldız, Kemal vd. “Türkçe Telif Edilen Fıkıh İlmi/İslâm Hukuku Tarihi Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/24 (2014), 127-145.