İran’da Kadın Hakları Hareketinin Yükselişi (2021-2023)

Yıl 2025, Sayı: 17, 361 - 382, 28.12.2025

Yasemin Konukcu

https://doi.org/10.53791/imgelem.1687484

Öz

Bu çalışmanın konusu cinsiyete dayalı ötekiliğin kuramsal ve pratik açıdan incelenmesidir. Bu makalenin amacı, İran’da kadın hakları sorununun seküler taleplerle feminist ve eylemsel bir seri harekete dönüşümünün analiz edilmesidir. Bu çerçevede makalede İran ve Mahza Amini’nin tutuklanması ve hayatını kaybetmesi örnek vaka olarak seçilmiştir. Temel iddia, kadınların katıldığı protestoların yeni siyasal vitrinleri ve medya alanlarını kullanarak, kadın kimliğinin benzersiz şekilde muhalif ve protest bir dönüşüm yaşadığıdır. İran’daki siyasal aktivizmin karakteri ve farklılıkları incelenirken teorik olarak kesişimsellik kavramı temel alınmıştır. Kesişimsellik kavramı, 1980’li yılların başında ırkçılık karşıtı feminist teorinin yansıması olarak aktivist bir perspektifi desteklemek üzere gündeme gelmiştir. Protestolarda ayrıca yeni medya araçlarının etkisi de yapısal bir dönüşüme kapı aralamaktadır. Bu dönüşümde örgütlü protesto biçimlerinin önceden planlanmadan ortaya çıkması, hareketin gücüne işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İran , Feminizm , Kesişimsellik , Vatandaşlık , Kimlik.

The Rise of the Women’s Rights Movement in Iran (2021-2023)

Öz

The aim of this article is to analyze the transformation of the issue of women's rights into a feminist movement in Iran. Iran and the arrest and death of Mahza Amini were chosen as an example case in the article. In this context, the main contention is that women's identity has undergone a unique oppositional and protest transformation through the utilization of new political showcases and media spheres of the protests in which women participated. In examining the nature and differences of political activism in Iran, the concept of intersectionality was used as a theoretical basis. The concept of intersectionality emerged in the early 1980s as a reflection of anti-racist feminist theory in support of an activist perspective. The influence of the new media on protests opens the door to structural change. In this change, the emergence of organised forms of protest without prior planning shows the strength of the movement.

Anahtar Kelimeler

Iran , Feminism , Intersectionality , Citizenship , Identity.

Kaynakça

• Afshang, M. Amidi, F. (2023, 2 Mart). İran’da Kız Öğrencilerin Zehirlenmesi Sürüyor. https://www.bbc.com/turkce/articles/c3gzy49y4k4o?ysclid=mb686m6n78607874692 (Erişim: 09.03.2025).
• Ahmed, L. (1986). Women and the Advent of Islam, Signs, 11(4), 665-691. Doi: https://doi.org/10.1086/494271
• Arın, T. (2012). İran’da İslam Devleti ve Kadınlara Karşı Anayasal Şiddet, Kadın Araştırmaları Dergisi, (7), 1-19. Doi: https://doi.org/10.26650/iukad.2024.156851
• Atewologun, D. (2018). Intersectionality Theory and Practice. https://deltaalphapsi.com/wp-content/uploads/2023/06/Intersectionality-Theory-and-Practice.pdf (Erişim: 07.01.2025).
• Bakhshizadeh, M. (2018). Women’s Rights in Iran and CEDAW: A Comparison in Changing Gender Norms in Islam Between Reason and Revelation. https://www.jstor.org/stable/j.ctv8xnfv0 (Erişim: 08.01.2025).
• Baneinia, M., Dersan Orhan, D. (2021). Women as a Political Symbol in Iran: A Comparative Perspective between Pahlavi Regime and Islamıc Revolution, Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 4(11), 1906-1919. Doi: https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1003864
• Becker, M. (1999). Patriarchy and Inequality: Towards a Substantive Feminism. http://chicagounbound.uchicago.edu/uclf/vol1999/iss1/3 (Erişim: 07.12.2024).
• Carastathis, A. (2014). The Concept of Intersectionality in Feminist Theory, Philosophy Compass, 9 (5), 304-314. Doi: https://doi.org/10.1111/phc3.12129
• Carbado, D. (2013). Colorblind Intersectionality, Signs, 38(4), 811-845. Doi: https://doi.org/10.1086/669666
• Chappet, M. C. (2022). What Happened to Mahsa Amini?. https://www.harpersbazaar.com/uk/culture/culture-news/a41294323/what-happened-to-mahsa-amini/ (Erişim: 15.11.2024).
• Cho, S., Crenshaw, W. K. ve McCall, l. (2013). Toward a Field of Intersectionality Studies: Theory, Applications, and Praxis, Signs, 38(4), 785-810. Doi: https://doi.org/10.1086/669608
• Crenshaw, K. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against Women of Color, Stanford Law Review, 43(6), 1241-1299. Doi: https://doi.org/10.2307/1229039
• Çelik, S. (2024). Foucault’nun İktidar Anlayışındaki Tarihsel Dönüşüm ve Beden Üzerindeki Yansımaları, İmgelem, (15), 363-386. Doi: https://10.53791/imgelem.1501974
• Davari, M. (2004). The Political Thought of Ayatollah Murtaza Mutahhari: An Iranian Theoretician of the Islamic State, London: Routledge.
• Demir, E. (2023). Kadın ve Siyasal Katılım İlişkisi Üzerine Sosyolojik bir İnceleme: Antalya Örneği, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 78(2), 291-310. Doi: https://doi.org/10.33630/ausbf.1222368
• Demir, H. (2019). Çağdaş Şii Düşüncesinde İlk Islah Çabaları: Şeyh Hadi Necmabadi (1834-1902), Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2(2), 517-545. Doi: https://doi.org/10.18403/emakalat.652337
• Esfahani, M. K. (2014). Iranian Women: One Step Forward, Two Steps Back, Ortadoğu Etütler Dergisi, 5(2), 31-53.
• Even, S. (2018). Will the Protests in Iran Affect the Regime’s Priorities?, Institute for National Security Studies. https://www.inss.org.il/publication/will-protests-iran-affect-regimes-priorities/ (Erişim: 17.12.2024). Hartmann, H. (1979). The Unhappy of Marxism and Feminism Towards a More Progressive Union, Capital and Class, 3(2), 156-66. Doi: https://doi.org/10.1177/030981687900800102
• Hoodfar, H. (1999). The Women's Movement in Iran: Women at the Crossroads of Secularization and Islamization. https://newuniversityinexileconsortium.org/wp-content/uploads/2023/02/The-Womens-Movement-in-Iran.pdf (Erişim: 17.12.2024). Kalkandelen, Z. (2021, 17 Ağustos). İran’da Kadın Olmak. https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/zulal-kalkandelen/seriatin-golgesinde-kadin-1861058 (Erişim: 17.01.2025).
• Kar, M., Azadeh, P. (2021). Iranian Women in the Year 1400: The Struggle for Equal Rights Continues, Atlantic Council. Kashani-Sabet, F. (2005). Who is Fatima? Gender, Culture, and Representation in Islam, Journal of Middle East Women’s Studies, 1(2), 1-24. Doi: https://doi.org/10.2979/MEW.2005.1.2.1
• Kaval, F., İzol, R. (2024). İran’da Toplumsal Hareketlerde Devlet Kimliğinin Rolü, Akademik Hassasiyetler, 25(11), 449-482. Doi: https://doi.org/10.58884/akademik-hassasiyetler.1425605
• Keddie, N. (2000). Women in Iran since 1979, Social Research, 67(2), 405-438. Doi: https://doi.org/10.1177/0973598400110012
• Keddie, N. (2007). Iranian Women’s Status and Struggles Since 1979, Journal of International Affairs, 2(60), 17-33.
• Kılınç, A. (2008). İran Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(12), 907-948.
• Kutlu Gökalp, A., Gonzalez Benitez, M. (2019). Türkiye ve İran’da Muhafazakâr Hükümetlerin Kadın Politikaları, KOSBED, (37), 81-104. Doi: https://doi.org/10.35343/kosbed.530494 Mahdi, A. A. (2004). The Iranian Women's Movement: A Century Long Struggle, The Muslim World, 4(94), 427-448. Doi: https://doi.org/10.1111/j.1478-1913.2004.00067.x Mittelhammer, B. Far, T. S. Tahmasebi, S. (2023, 25 Nisan). Rethinking the EU’s Approach to Women’s Rights in Iran. https://carnegieendowment.org/files/Rethinking_the_EUs_Approach_to_Womens_Rights_in_Iran.pdf (Erişim: 12.11.2024).
• Moghadam, V. (2004). Women in the Islamic Republic of Iran: Legal Status, Social Positions, and Collective Action. https://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/media/documents/event/ValentineMoghadamFinal.pdf (Erişim: 12.11.2024).
• Najmabad. A. (1998). Crafting an Educated Housewife in Iran, L. Abu-Lughod (Ed.), Remaking Women: Feminism and Modernity in the Middle East içinde (91-125), New Jersey: Princeton University Press. Ousmanova, A. (2003). On the Ruins of Orthodox Marxism: Gender and Cultural Studies in Eastern Europe, Studies in East European Thought, 55(1), 37-50. Doi: https://doi.org /10.1023/A:1021853730103 Pınarcıoğlu, N. Ş. (2017). Eril Siyasette Kadın Temsil (mi), Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 7(11), 12-24.
• Ravley, S. (2019). Beyond the Veil: Discrimination against Women in Iran. https://minorityrights.org/wp-content/uploads/2019/09/MRG_CFR_Iran_EN_Sept191.pdf (Erişim: 09.01.2025).
• Sarıçiçek, S. (2021, 9 Eylül). İran’da Gündemden Düşmeyen Çocuk Evlilikleri Sorunu. https://iramcenter.org/iranda-gundemden-dusmeyen-cocuk-evlilikleri-sorunu-1475 (Erişim: 20.11.2024).
• Schmidt, M. (2002). Demokrasi Kuramına Giriş, E. Köktaş (Çev.), İstanbul: Vadi Yayınları. Shahidian, H. (1994). The Iranian Left and the ‘Woman Question’ in the Revolution of 1978-79, International Journal of Middle East Studies, 2(26), 223-247. Doi: https://doi.org/10.1017/S0020743800060220
• Shield, S. (2008). Gender: An Intersectionality Perspective, Sex Roles, 5(59), 301-311. Doi: https://doi.org/10.1007/s11199-008-9501-8
• Sinkaya, P. (2010). İran İslam Cumhuriyeti’nde Kadın Meselesi ve İslami Feminist Hareket, Akademik Ortadoğu: Altı Aylık Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, (9), 43-67. Doi: https://doi.org/10.1501/Fe0001_0000000182
• Slavin, B. (2016). Will Iran’s Human Rights Record Improve, Atlantic Council. http://www.jstor.org/stable/resrep03463.
• Şeriati, A. (1971). Faterneh Fatemeh Ast, Hoseinieh Ershad.
• Tohidi, N. (2016). Women’s Rights and Feminist Movements in Iran, International Journal on Human Rights, 24(13), 75-89.
• URL-1: “İran'da Rekor Sayıda Kadın Milletvekili Seçildi”. (2016, 1 Mayıs). https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/05/160501_iran_secim_reformcular (Erişim: 09.05.2025).
• URL-2: Constitution of Iran 1979. (1979). https://www.constituteproject.org/constitution/Iran_1989 (Erişim: 17.12.2024).
• URL-3: “İran, ‘Başörtüsü Denetimi’ için Yüz Tanıma Teknolojisi Kullanmayı Planlıyor”. (2022, 6 Eylül). https://www.diken.com.tr/iran-basortu-denetimi-icin-yuz-tanima-teknolojisi-kullanmayi-planliyor/ (Erişim: 19.06.2025). URL-4: “İran'da Yeni Başörtüsü Yasası Yolda: Kadınlara Ağır Cezalar Gelebilir”. (2023, 10 Ağustos). https://tr.euronews.com/2023/08/10/iranda-yeni-basortusu-yasasi-yolda-kadinlara-agir-cezalar-gelebilir (Erişim: 18.11.2024). URL-5: “İran'ın Kadın ve Aile İşlerinden Sorumlu Bakanlığı, Fransa'da İslami Kıyafetle Okullara Girişin Yasaklanması ile İlgili Endişelerini BM'ye İletti”. (2023, 9 Eylül). https://tr.irna.ir/news/85223591/İran-ın-Kadın-ve-Aile-İşlerinden-Sorumlu-Bakanlığı-Fransa-da (Erişim: 09.05.2025). URL-6: İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi. https://www.hsk.gov.tr/Eklentiler/Dosyalar/9a3bfe74-cdc4-4ae4-b876-8cb1d7eeae05.pdf (Erişim: 17.01.2025).
• URL-7: “İran: Mahsa Amini’nin Ölümüne İlişkin Ayrıntılar ve Acil Çağrılar”. (2022, 4 Ekim). https://www.amnesty.org.tr/icerik/iran-mahsa-amininin-olumune-iliskin-ayrintilar-ve-acil-cagrilar (Erişim: 09.05.2025).
• Üşür, S. (1991). Din, Siyaset ve Kadın: İran Devrimi, İstanbul: Cantekin Matbaası. Wlodek-Biernat, L. (2010). Iranian Women, Quest For Freedom and Equality, Polish Sociological Review, (172), 503-509. Doi: https://doi.org/10.2307/41275177
• Zimmt, R. (2018, 11 Mart). Iran in the Wake of the Protests: Voices of Change without Change. http://www.jstor.org/stable/resrep17055 (Erişim: 09.11.2024).
• Zimmt, R. (2022). Three Months of Protest in Iran: A Revolutionary Situation, Sans Revolution, Institute for National Security Studies. http://www.jstor.org/stable/resrep47003 (Erişim: 09.11.2024). Zimmt, R. (2022). Three Months of Protest in Iran: A Revolutionary Situation, Sans Revolution, Institute for National Security Studies. http://www.jstor.org/stable/resrep47003 (Erişim: 09.11.2024).