Modernist Milliyetçilik Perspektifinden İsmail Gaspıralı’nın Eğitim Reformu ve Cedid Hareketinin Özbekistan Bölgesindeki Yansımaları

Yıl 2024, Sayı: Özbekistan Özel Sayısı, 1 - 36

Gül Pınar Erkem Gülboy

https://doi.org/10.53791/imgelem.1521677

Öz

Çarlık Rusya’sının hakimiyetine giren Türk topluluklarında geri kalmışlığın nedenlerini anlamak ve çözümler üretmek için ortaya çıkan ve Gaspıralı İsmail Bey’in ismiyle özdeşleşen Cedid hareketi, yeni usül eğitim veren okulların açılması ve Tercüman gazetesinin yayınlarıyla Türkistan coğrafyasında da etki göstermiştir. Bu hareketin eğitim ve basın-yayını araç olarak kullanması, milliyetçiliğin modernleşmenin getirdiği araçları kullanarak inşa edildiğini savunan modernist milliyetçilik kuramlarının ulus inşasında öngördüğü yöntemlerle benzerlik taşımaktadır. Bu perspektifle, Cedid hareketi modernist milliyetçilik çerçevesinde ele alınacak ve Gaspıralı İsmail Bey’in faaliyetleri ve Cedid hareketinin Türkistan’da, Özbekistan bölgesindeki etkileri incelenecektir. Araştırma bu bağlamda, literatürde Cedid hareketinin pan-Türkist mi pan-İslamist mi olduğu üzerine tartışmaya da katkı sunmayı amaçlamaktadır. İsmail Bey’in çabalarının Türkistan’daki yansımaları ele alınarak dönemin Rus politikaları ve yerel özellikleri göz önünde bulundurulacaktır. Ceditçilik hareketi İslam’ı kimliğin ayrılmaz bir unsuru olarak kabul etmekle birlikte Cedidçilerin çabasının Kadimci olarak adlandırılan muhafazakâr unsurların karşısında yer aldığı ve toplumsal modernleşme gerçekleştirmek istedikleri görülür. Sonuç olarak Türkleri bir araya getirme ve modernleşme amaçlarıyla yeni bir eğitim anlayışı ve basın-yayın faaliyetleri yoluyla ortak dil yaratma çabalarının, modernist anlamda milliyetçi bir ulus-inşası süreciyle benzerlik gösterdiği iddia edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Cedidçilik, İsmail Gaspıralı, Özbekistan, Milliyetçilik, Türkistan.

Ismail Gaspıralı's Education Reform and Reflections of the Jedid Movement on the Uzbekistan Region From the Perspective of Modernist Nationalism

Öz

The Jadid movement, which emerged to understand the reasons for backwardness in the Turkish communities that came under the rule of Tsarist Russia and to produce solutions, and which became synonymous with the name of Gaspirali Ismail Bey, also had an impact on the geography of Turkestan with the opening of schools that provided new-style education and the publications of the Tercüman newspaper. The use of education and press-publication as a tool by this movement bears similarities to the methods envisaged in nation-building by modernist nationalist theories, which argue that nationalism is built using the tools brought by modernization. From this perspective, the Jadid movement will be addressed within the framework of modernist nationalism, and the activities of Gaspirali Ismail Bey and the effects of the Jadid movement in Turkestan and the Uzbekistan region will be examined. In this context, the research also aims to contribute to the discussion in the literature on whether the Jadid movement was pan-Turkist or pan-Islamist. The reflections of Ismail Bey’s efforts in Turkestan will be discussed, and the Russian policies and local characteristics of the period will be taken into consideration. Although the Jadid movement accepted Islam as an inseparable element of identity, it is seen that the efforts of the Jadids were against the conservative elements called Kadimists and that they wanted to achieve social modernization. As a result, it will be claimed that the efforts to bring the Turks together and create a common language through a new understanding of education and press-publication activities for the purposes of modernization are similar to a nationalist nation-building process in the modernist sense.

Anahtar Kelimeler

Jadid, Ismail Gaspirinski, Nationalism, Özbekistan, Türkistan.

Kaynakça

• Ahmet Lütfi Efendi. (1989). Lütfi Tarihi, M. Aktepe (Yayına Hazırlayan), Ankara: TTK.
• Akyol, T. (1993). Cedidçilik, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt VII (211-3), İstanbul.
• Allworth, E. A. (1990). The Modern Uzbeks, California: Hoover Institution Press.
• Anderson, B. (1995). Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, İstanbul: Metis Yayınları.
• Andican, A. (2003). Cedidizmden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Andican, A. (2009). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, İstanbul: Doğan Kitap.
• Arai, M. (2022). Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, İstanbul: İletişim.
• Aydın, C. (2021). İslam Dünyası Fikri: Küresel Bir Enteleektüel Tarih Çalışması, İstanbul: Alfa.
• Baktıaya, A. (2017). Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğuşu, İstanbul: İletişim.
• Barthold, V. V. (1975). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ankara: Emel Matbaacılık.
• Bennigsen, A. (1986). Self-determination in. Soviet Central Asia Problems and Prospects, Ankara: METU. Aktaran: Yalçınkaya, A. (2006), Sömürgecilik-Pan-İslamizm Işığında Türkistan, İstanbul: Lalezar (173).
• Benningsen, A., Lemercier-Quelquejay, C. (1960). Les Mouvements Nationaux chez les Musûlmans de Russie, Paris: Mouton. Aktaran: Olivier, R. (2018). Yeni Orta Asya, İstanbul: Metis.
• Bryant, R. (2007). Tebaadan Vatandaşa: Kıbrıs’ta Modernite ve Milliyetçilik, İstanbul: İletişim.
• Cannadine, D. (2006). Ritüelin Bağlamı, İcrası ve Anlamı: Britanya Monarşisi ve ‘Geleneğin İcadı’, 1820 Civarı, E. Hobsbawm ve T. Ranger (Ed.), Geleneğin İcadı içinde (119-192), İstanbul: Agora.
• Carrere d’Encausse, H. (1994). The Stirring of National Feeling, E. Allworth (Ed.), Central Asia: 130 Years of Russian Dominance içinde (172-188), Durham and London: Duke University Press.
• Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Devlet, N. (2011). İsmail Gaspıralı: Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist, İstanbul: Başlık Yayın Grubu.
• Ercilasun, A. B. (2014). Gaspıralı İsmail’in Dil Anlayışı, A. Sınar Uğurlu ve S. Kırlı (Ed.), Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri: 1 / İsmail Gaspıralı içinde (21-7), Bursa: Türk Ocakları Derneği.