Osmanlı’da Kültür ve Eğitim Alanında Modernleşme Hareketlerinin Temel Felsefesi ve Diyalektiği

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 14, 30.05.2023

Emir Ülger

https://doi.org/10.58648/inciss.1241602

Öz

Bu çalışmada Osmanlı’da var olan kültür ve eğitim alanında yapılan modernleşme hareketlerinin köken, gelişim ve diyalektik evrimine odaklanılmıştır. Bu araştırmada Osmanlı kültür ve eğitim felsefesinin sahip olduğu ontolojik ve epistemolojik köken, gelişim ve diyalektik evrim sürecine ve Osmanlı kültürünün girmiş olduğu yabancılaşmanın, diyalektik olarak aşılması problemine odaklanılmıştır. Osmanlı kültür ve eğitim felsefesinin öncelikli amacı, “düzen, otorite ve disiplin” bağlamında var olan “dengeyi” koruma olmuştur. Bu idealist-spritüalist gelenek içinde, İslam felsefesinden aktarılan ve imparatorlukta büyük bir gerilemeye neden olan “zaman, ilerleme, yaratılış, gerçeklik, akıl, özgürlük, ilerleme, değişim, denge, otorite, çalışmak, üretmek” gibi kavramlar dogmatik olarak belirlenmiştir. Öncelikle İslam felsefesinden kaynağını alan bu geleneksel sistem, zaten durağan bir felsefe ve bilimsel miras devralmıştı. Orta Asya Türk geleneği, Bizans etkisi ve İslam felsefesinin kültürel ve eğitimsel olarak sentezi noktasında yapılan üst yapısal bütün eğitimsel doktrin uygulamaları bu üç kaynaktan beslenmiştir. Temelde zaman kavramı, ilerleme, kâinatın yaratılması, dünyaya müdahale etmeme, gerçeklik kavrayışı, kader, yaratılış, gibi İslam ontolojisi temelinde gelişen Osmanlı eğitim doktrini, temelde bu metafizik ontolojinin üzerine konumlanmış dar bir epistemolojinin içine sıkışmıştır. Bu sistem, yeni bir bilgi üretemez. Bu sistem içinde gerçeklik alanının “kâinat - görüntü (zahiri) ve idea (batini)” olarak ikiye ayrılması Platon ve Yeni Platoncu bir düşünceden gelse de, Batı Ortaçağ Skolastisizmi’ndeki gibi maddesel dünyaya değil, görüntünün ötesinde olan, asıl gerçekliğe, “idea-Allah’a” odaklanmıştır. Osmanlı’nın, hem ulusal bir “kültür, eğitim ve felsefe” geleneği oluşturabilmesi hem de İslam, “bilim ve felsefe” geleneğinin duraklamasını aşılabilmesi ancak kendisini olumsuzlaması ve modernleşme hareketlerini amacına ulaştırabilmesiyle mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Modernleşmesi, Osmanlı Kültürü, Osmanlı’da Eğitim Ontolojisi, Osmanlı’da Eğitim Epistemolojisi, İslam Skolastisizmi

The Basic Philosophy and Dialectics of Modernization Movements in Ottoman Culture and Education

Öz

This study focused on the origin, development, and dialectical evolution of the modernization movements in Ottoman culture and education. It further addressed the ontological and epistemological origin and development, and dialectical evolution process of the Ottoman philosophy of culture and education, and the problem of dialectically tackling the alienation of the Ottoman culture. The Ottoman philosophy of culture and education primarily aimed to maintain the balance in the context of order, authority, and discipline. Transferred from Islamic philosophy and causing a remarkable regression in the empire, such concepts as time, progress, creation, reality, reason, freedom, progression, change, balance, authority, work, and production were determined dogmatically. Rooted primarily in Islamic philosophy, this traditional system had already inherited a stable philosophical and scientific heritage. The Central Asian Turkish tradition, the Byzantine influence, and the Islamic philosophy nurtured all the related superstructural practices of educational doctrines. Developed in light of the position of Shaykh al-Islam, the religious-based educational doctrine focused on maintaining the "balance" in the context of "order, authority, and discipline," not a culture-specific "values, episteme, morality, and scientific" goal, since it adhered to predetermined religious dogmas. The Ottoman educational doctrine evolved around Islamic ontology (e.g., the concept of time, progress, creation of the universe, noninterference with the world, perception of reality, destiny, and genesis) and wedged in a narrow epistemology based on this metaphysical ontology. Reality comprises image (exoteric) and idea (esoteric) in this system of thought. Also present in Plato and Neoplatonism, this dualism focuses on the "monist" idea of Allah in Islamic theology. It would only be possible for the Ottoman Empire to create a national tradition of culture, education, and philosophy and overcome the stagnation of the Islamic tradition, science, and philosophy, only if it negated itself and achieved its modernization.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Modernization, Ottoman Culture, Ottoman Educational Ontology, Ottoman Educational Epistemology, Islamic Scholasticism.

Kaynakça

• Akşin, S. (1990). Türkiye Tarihi III. Osmanlı Devleti, 1600-1908, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akyüz, Y. (1999). Türk Eğitim Tarihi, 7. Baskı, İstanbul: Alfa Basım Yayın.
• Aytaç, K. (1980). Avrupa Eğitim Tarihi, 2. Baskı, Ankara: DTCF Basımevi.
• Artz, F. B. (1980). The Mind of the Middle Ages, London: The University of Chicago Press.
• Berkes, N. (2019). Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri, 29. Baskı, İstanbul: YKY.
• Bilim, C. Y. (1998). Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi, 1734-1876, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Cevizci, A. (2018). Eğitim Felsefesi, 5. Baskı, İstanbul: Say Yayınları.
• Corbin, H. (2010). İslam Felsefesi Tarihi, (çev. Hüseyin Hatemi), 8. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• De Boer, T. J. (1960.) İslam’da Felsefe Tarihi, (çev. Yaşar Kutluay), Ankara: Balkanoğlu Matbaacılık.
• Erdost, M. (1969). Türkiye’de Feodalizm Var Mı? Türk Solu, Sayı 80, İstanbul: 27 Mayıs.
• Ergin, O. (1939). İstanbul Mektepleri ve İlim, Maarif Tarihi, C. 1-2, İstanbul: Osmanbey Matbaası.
• Ergün M. (2017). Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islahı Çalışmaları, A.Ü. DTCF Dergisi, C. XXX.
• Foucault, M. (1991) Discipline and Punish, The Birth of The Prison, London: UK Press.
• James, F. (2019) The Golden Bough, UK: Suzanteo Enterprises.
• Fortna, C. B. (2002). Imperial Classroom, Islam, The State, and Education in the Late Ottaman Empire, New York: Oxford University Press.
• Gazali, E. H. M. (2014). Filozofların Tutarsızlığı (çev. M. Kaya, H. Sarıoğlu), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Gürol, M.,Uysal, A. (2019). Eğitim Felsefesi (Ed. Mustafa Ergün & Ahmet Çoban), Ankara: Pegem Akademi.
• Gürol, M., Uysal A. (2019). Türkiye’de Modernleşme Sürecinde Etkili olan Düşünce Akımları ve Eğitim, Eğitim Felsefesi (Derleme) 11. Bölüm, Ankara: Pegem Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir Siyasal Düşünür olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hegel, G. W. F. (1977). Phenomenology of Spirit, (trans. by A.V. Miller), London: Oxford University of Press.
• Heidegger, M. (1962). Being and Time (translated by J. Macquarrie-E. Robinson), San Fransisco: Herper.
• Hilav, S. (2008). Felsefe Yazıları, İstanbul: YKY.
• İnalcık, H. (1964). The Nature of Traditional Society, Political Modernization in Japan and Turkey, (ed. E. Ward ve DA Rustow), USA: Princeton University Press.
• İnalcık, H. (2011). Kuruluş ve İmparatorluk Sürecinde Osmanlı Devlet Kanun Diplomasi, İstanbul: Timaş Yayıncılık.
• İhsanoğlu, E. (2000). Baş Hoca İshak Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, (s. 529-530) Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İhsanoğlu, E. (2008). İslam’da Kültür ve Bilgi, (Ed.) C.5, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İşcan, Z. M. (2015). İslami Düşüncede Yenilik, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• James, G. F. (2019). The Golden Bough, UK: Suzanteo Enterprises.
• Kaçar, M. (1998). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Mühendishanenin Kuruluşu, Toplumsal Tarih, C.IX/54.
• Küyel, M. T. (1976). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Felsefe, Ankara: Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları.
• Mardin, Ş. (1983). İslamcılık, Tanzimattan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (1400-1404), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1986). Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1983). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Po-Chia, H, (1989). Social Dicipline in the Reformation: Central Europa 1550- 1750. London: New York, Routledge.
• Ponteil, F. & Bilhan, S. (2019). Fransa'da 1789 Öncesi Eğitim. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences (JFES) , 11 (1) , 143-164 . DOI: 10.1501/Egifak_0000000555
• Philips, D. C. (2001). Educational Philosophy:Historical Perspective, (ed. By N. J. Smelser - P. B.Baltes- P. Alto) London: Elsevier Science Ltd.
• Sakaoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi (Vol 2.), Ankara: Naturel Yayınları.
• Said, E. (2016). Kültür ve Emperyalizm (çev. Necmiye Alpay), İstanbul: Hil Yayınları.
• Selim, D. (1998). The Well-Protected Domains. İdeology and the Legitimation of Power in the Ottaman Empire 1876-1900, London-New York: Tauris.
• Sencer, M. (1974). Osmanlılarda Din ve Devlet, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Sencer, M. (1969). Osmanlı Toplumsal Yapısı, İstanbul: Ant Yayınları.
• Somel, A. S. (2015). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, İstanbul: Otokrasi ve Disiplin, İletişim Yayınları.
• Szyliawicz, J. (1971). Elite Recruitment in Turkey, Role of The Mülkiye, World Politic, C.XIII April.
• Toynbee, A. (1948). Civilisation on Trial, London: Oxford University Press.
• Toynbee, A. (1925). The Turkish State of Mind, The Atlantic, October Issue.
• Toynbee A. (1965). A Study of History (Vol 1.) London: Dell Publishing.
• Ülken, H. Z. (2017). İslam Felsefesi, Ankara: Doğu Batı.
• Ülken, H. Z. (2013). Eğitim Felsefesi, Ankara: Doğu-Batı.
• Yavuz, H. (2011). İslam Medeniyeti Algısı Üzerine, Bilim Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslam Algıları, Uluslararası Sempozyum, C.1. Canik Belediyesi Kültür Yayınları.