Azerbaycan’da milli uyanış ve basın: 1800-1920

Yıl 2016, Cilt: 1 Sayı: 1, 28 - 43, 20.05.2016

Hüseyin Kazan

Öz

Tarihin en eski dönemlerinden beri çeşitli milletin egemenliği altında yaşamak durumunda kalan Azerbaycan Türkleri 1800’lü yıllardan itibaren bağımsızlık mücadelesi vermeye başlamışlardır. Tagiyev gibi hayırsever işadamları tarafından finanse edilen faaliyetler sayesinde Azeri halkı aydınlatılmaya ve milli bilinç oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu işadamları tarafından hem okul açılmış hem de gazeteler yayınlatılarak milli mücadeleye destek verilmiştir. Dönemin en önemli tipik özelliklerinden bir tanesi de Azerbaycanlı aydınların donanımlı olması ve üzerlerinde birçok meziyeti bulundurmasıdır. Gerek devlet adamlığı, gerek gazeteci kimliği, gerek sanatçı kimliği ile hayatın her alanında yer alan Azeri aydınları Azerbaycan halkını bilinçlendirmeye ve milli mücadele yolunda örgütlemeye çalışmışlardır. Bu durum hiçbir zaman kolay olmamış, bin bir zorluklarla açılan gazeteler Rusya tarafından kapatılmış, gazetecilere ağır cezalar verilmiştir. 1905 Ekim devrimine kadar çok sayıda gazete çıkartılmış ve bu gazeteler uzun ömürlü olmamışlardır. 1905 Ekim devriminden sonra mecmua sayısı artmıştır. Bununla birlikte gazetelerin içeriğinde de milli mücadele yolunda siyasi bir zenginleşme meydana gelmiştir. Tüm bu şartlar altında uzun yıllar verilen mücadele 1918’de uzun ömürlü olmayacak Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla sonuçlanmıştır. “Azerbaycan’da milli uyanış ve basın: 1800-1920” adlı bu çalışmada kaynak taraması yöntemi kullanılarak Azeri aydınlarının faaliyetlerinin ve basının milli uyanış üzerinde nasıl bir etkiye yol açtığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede 1800’den 1920’ye kadar olan dönemde Azerbaycan için önemli figürler olan belli başlı aydınların milli faaliyetleri ele alınarak Azerbaycan’ın bağımsızlığı için ne kadar önemli oldukları çalışmaları ile ortaya konulmuştur. Çalışmada Azerbaycan’ın milli uyanışında aydınların ve basının önemi vurgulanarak bu bağlamda yapılacak geniş kapsamlı (Azerbaycan basını, milli uyanış hareketleri) çalışmalara katkı sunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan’da Milli Uyanış; Cedidcilik (yenileşme) Hareketleri; Azerbaycan Basını; Ekinci Gazetesi

Kaynakça

• Kaynaklar
• AÇIKKAYA, Savaş (2010). Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 28, Kayseri, ss. 403-420
• CAFEROĞLU, Ahmet (1940). Azerbaycan, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul.
• EROL, Ali (2006). “Türk Kültür ve Fikir Hayatında Ekinci”, Billig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara, Sayı 39, ss. 53-72.
• GANIYEV, Rovshan (2004). Siyasi Özellikleri ve devlet yapısı açısından Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ankara.
• HASANOV, Behram (2007). Sovyet Kuşağından Sovyet Sonrası Kuşağına Azerbaycan’da Din, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı, Din Sosyolojisi Bilim Dalı, İstanbul.
• HÜSEYNOV, Eflatun (2005). “Azerbaycan Basınında Haber Kaynakları”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Ankara.
• İMANOV, Vügar (2003). Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• KURAT, Akdes Nimet (1999). Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• MEHMETOĞLU, Dilara (2004). Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Kuruluşu’nda (1918-1920) Mehmet Emin Resulzade’nin Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Kocaeli.
• RESULZADE, Mehmet Emin (1993). Kafkasya Türkleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• SARAY, Mehmet (1993). Azerbaycan Türkleri Tarihi, Nesil Yayıncılık, İstanbul.
• SWIETOCHOWSKI, Tadeusz (1988). Rus Azerbaycanı 1905 1920, Bağlam Yayınları, İstanbul.
• ŞERİF, Eziz (1986). Molla Nesreddin Nece Yarandı, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü.
• ŞIMŞIR, Sebahattin (2009). Dünden Yarına, Türkistan’da Türkler, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• TÜRKYILMAZ, Selçuk (2010). Çarlık Rusyası’nda Türkçe Bir Gazete: Şark-i Rus, Avrasya Konuşmaları, Hazırlayan: Sevinç Alkan Özcan, Küre Yayınları, İstanbul.
• TEMIZYÜREK, Fahri (1999). Selim Sabit Efendi ve Usul-i Cedid Hareketi İçerisindeki Yeri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Türkçenin eğitimi ve Öğretimi Bilim Dalı, Ankara.
• Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (2007). Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Cilt VII, Ankara.