İBNÜLEMİN MAHMUD KEMAL İNAL İLE KEMALEDDİN HARPUTÎ EFENDİ’NİN MEKTUPLAŞMALARI- I

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 112 - 169, 30.06.2019

Ahmet Karataş

Öz

Türk kültür ve edebiyatının mühim simalarından İbnülemin
Mahmud Kemal İnal ile Kemaleddin Harputî arasında babalarından intikal eden bir
dostluk vardır. Bu dostluk İbnülemin’in İstanbul’da Kemaleddin Efendi’nin ise
Harput’ta (Ma’mûretü’l-azîz/ Elaziz/ Elazığ) bulunması sebebiyle önce gıyâben
başlamış ve bir süre mektuplar üzerinden sürmüştür. 1916-1926 yılları arasında
Ma’mûretü’l-azîz müftülüğü yapan Kemaleddin Efendi hakkında halifeliğin
kaldırılmasına ve şapka takmak gibi bazı inkılaplara karşı geldiği iddiasıyla
Şark İstiklal Mahkemesi’nin emriyle 1926’da soruşturma başlatılmış, 27 Temmuz
1926’da gözaltına alınarak evinde ve müftülük makamındaki bütün evraka el
konulmuştur. Bu makalede İbnülemin’in Kemaleddin Efendi’ye ve Harput
ulemâsından olan babası Abdülhamid Hamdî Efendi’ye gönderdiği gençlik dönemi
mektuplarından söz konusu evrak arasında çıkan on beşi ile Kemaleddin
Efendi’nin birkaç cevap müsveddesi incelenerek bugünkü harflere aktarılmış,
mektuplarda bahsedilen meseleler ve mektuplarla yollanan bazı ilaveler üzerinde
durulmuştur. Bunlar arasında en dikkat çekeni İbnülemin’in isteği üzerine Kemaleddin
Efendi’nin fotoğraf çektirmek, portre çizmek ve resim yapmanın dinî hükmüne dair
babasının mütâlaalarını kaydettiği Türkçe risaledir. İbnülemin’in bir na’t-i
Nebî manzumesi ile mensur-manzum takrizi ve Edebiyat-ı Cedîde/ Dekadan
tartışmasına dahil olarak Cemil Sâtı’ ve Hüznî müstear isimleriyle yazdığı
şiirleri makalede ele alınan diğer mevzular arasında yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslâm Edebiyatı, İbnülemin Mahmud Kemâl

THE CORRESPONDENCE OF İBNÜLEMIN MAHMUD KEMAL AND KEMALEDDIN HARPUTI- I

Öz

There is a friendship between İbnülemin Mahmud Kemal İnal,
a famous and important person of Turkish culture and literature, and Kemaleddin
Harputi that is heredited from their fathers. This friendship firstly started
in absentia since İbnülemin was in Istanbul and Kemaleddin Efendi based in
Harput and continued with letters for a time. Kemaleddin Efendi who was the
müfti of Ma’muretü’l-aziz between 1916-1926 was charged with being against the
revolutions such as the abrogate of the caliphate and wearing hat by Şark
İstiklal Courts in 1926 and was taken into custody on 27th of July 1926 and all
of his documents in his house and office were confiscated. In this article
fifteen letters of İbnülemin written in his younger age and Kemaleddin Efendi’s
draft responses found in this confiscated documents were transcribed into the
Latin alphabet and we discussed some of the topics mentioned in those letters.
The most remarkable one among these is a Turkish pamphlet written by Kemaleddin
Efendi upon the request of İbnülemin and is about the religious provision
regarding taking photographs, drawing portraits and painting with a refrence to
his father’s ideas. Other remarkable topics can be listed as: İbnülemin’s  “Na’t-ı Nebi” in verse, his discussion on
prose vs. verse, and his writings under the pen-name Cemil Satı and Hüzni on
the discussions of “Edebiyat-ı Cedide/ Dekadan”.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Literature, İbnülemin Mahmud Kemal, Kemaleddin Harputi, Abdülhamid Hamdi, letter, na’t

Kaynakça

• “Fâtih’i Ziyâret”, Mirsâd, nr. 18, 11 Temmuz 1307/ 23 Temmuz 1891, 140.
• Abdülhamid Hamdî Harputî. el-Burhânü’l-münevver fî tahrîmi’t-tasvîr ve hurmeti iktinâi’l-musavver. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36884.
• [Abdülhamid Hamdî Harputî- Kemâleddin Harputî]. Resim Hakkında Şer‛î Tedkîk. İÜ Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Koleksiyonu, nr. 2746/5, vr. 54a-57a.
• Abdülkâdir el-Bağdâdî. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-Arab. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 8 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1996.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. Haz. Ahmed Kalâş. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1351.
• Ahmed Cevdet Paşa. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1305.
• Ahmed Midhat Efendi. “Dekadanlar”. Sabah. nr. 2628, 10 Mart 1313/ 22 Mart 1897, 2-3.
• Akün, Ömer Faruk. “İbnülemin Mahmud Kemâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 249-262. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Âşık, Nevzat. “Bedîüzzamân el-Hemedânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5: 328-329. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bâkî Dîvânı (Tenkitli Basım). Haz. Sabahattin Küçük. Ankara: TDK Yayınları, 1994.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şuabü’l-îmân. Thk. Ebu Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zaglûl. 9 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bilgegil, M. Kaya. “Hüsn ü Aşk’a Dâir”. Şeyh Gâlib. Haz. M. Orhan Okay-Hüseyin Ayan. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Baskı, 1992, VII-XLVII.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‛fî. Sahîhu’l-Buhârî (el-Câmi‛u’s-sahîh). Nşr. Abdülmâlik Mücâhid. Riyâd: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Dîvân-ı Sâib Tebrîzî. Haz. Muhammed Kahraman. 2 cilt. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferheng-i İran, 1986.
• Dîvânu Ebi’l-Atâhiye. Beyrut: Dâru Beyrut, 1986.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‛as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvud. Thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kâmil Karabelli-Abdullatîf Hırzullah. 7 cilt. Beyrut: Şeriketü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Eldem, Edhem. “26 Ağustos 1896 ‘Banka Vakası’ ve 1896 ‘Ermeni Olayları’”. Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 5 (Bahar 2007): 113-146.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc: Sahîhu Müslim b-Şerhi’n-Nevevî. 18 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1930.
• Fuzûlî. Leylâ ve Mecnûn. Haz. Muhammet Nur Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Gültekin, İbrahim. Hüsn ü Aşk’ın Anlam Dünyası ve Hüsn ü Aşk Bağlamında Şeyh Gâlib’in Üslup Özellikleri. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, 2011.
• Gürün, Kâmuran. Ermeni Dosyası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983.
• Hazîne-i Fünûn, 3/37 (13 Ramazân 1313/ 27 Şubat 1896), 392.
• Hüseyin Vâiz Kâşifî. Ravzatü’ş-Şühedâ. yy., 1360[ş]/1982.
• Hüseyin Vassâf. Kemâlü’l-Kemâl (Bir Eski Zaman Efendisi İbnülemin Mahmud Kemâl). Haz. Fatih M. Şeker-İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Hüseyin Vassâf. Mevlid Şerhi: Gülzâr-ı Aşk. Haz. Mustafa Tatçı-Musa Yıldız-Kaplan Üstüner. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. 12 cilt. Riyad: Dârü’l-Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısrî Hanefî. el-Bahrü’r-râik Şerhu Kenzi’d-dakāik (fî furû‛i’l-Hanefiyye). Haz. Zekeriyya Umeyrât. 9 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• İbnü’l-İflîlî, Ebü’l-Kāsım İbrâhim b. Muhammed b. Zekeriyyâ ez-Zührî el-Endelüsî. Şerhu Şi‛ri’l-Mütenebbî. Thk. Mustafa Aleyyân. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• İbnülemin Mahmud Kemâl İnal. Son Asır Türk Şairleri. 4 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi: 1969-1970.
• İbnülemin Mahmud Kemâl. “Fezâil-i İslâmiyye ve Üç Yüz Bin Nüfûsun İhtidâsı”. Tercümân-ı Hakîkat. nr. 6565-1265 (27 Rebîüelvvel 1317/ 23 Temmuz 1315): 3-4.
• İbnülemin Mahmud Kemâl. “Hüsn ü Aşk’a Dâir”. Resimli Gazete 63 (9 Şubat 1313/21 Şubat 1898): 749-750.
• İbnülemin Mahmud Kemâl. “Mevlid”. İslâm’ın Nûru 8 (Aralık 1951): 7.
• İbnülemin Mahmud Kemâl. “Takdîr ve Beyân-ı Mütâlaa”. Mütâlaa 50 (8 Temmuz 1313/ 20 Temmuz 1897): 4-6.
• İbnülemin Mahmud Kemâl. “Teessüf-i Azîm”. Tercümân-ı Hakîkat. nr. 53-5257 (2 Recep 1313/ 7 Kânûn-ı Evvel 1311): 3-4.
• İsmâil Hakkı Bursevî. Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 10 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Kemâleddîn-i İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 233. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Karataş, Ahmet. “Harput Ulemâsından Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Efendi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 49 (Aralık 2015): 29-125.
• Karataş, Ahmet. “Kemâleddin Harputî Efendi’nin Şiirleri”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 50 (Haziran 2016): 71-135.
• Karataş, Ahmet. “Kemâleddin Harputî’nin Tesbîtü’l-mefhûm fî tahkîki’t-tebeiyye beyne’l-ilm ve’l-ma‛lûm İsimli Risâlesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 36 (Aralık 2016): 63-137.
• Karataş, Ahmet. “Müderris-Müftü Mehmed Kemâleddin Harputî’nin Kasîde-i Tantarâniyye Şerhi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (Aralık 2017): 49-96.
• Karataş, Ahmet. “Şairini Vazifesinden Edip Sürgüne Gönderen Bir Gazelin Hikâyesi”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 59/2 (Eylül 2018): 83-111.
• Karataş, Ahmet. “Şark İstiklâl Mahkemesi’nin Belgeleri Işığında İmâm Efendi (Osman Bedreddin Erzurumî) ile Harput Ulemâsından Müftü Kemâleddin Efendi Arasındaki Mürşid-Mürîd İrtibâtı”. Bingöl Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 11 (Haziran 2018): 155-182.
• Kemâleddin Harputî. “Mersiyye-i Ebüssuûd”. Cerîde-i Sûfiyye 65 (8 Zilka‛de 1331): 185-186.
• Kemâleddin Harputî. Kasîde-i Münferice’nin Tahmîsiyle Berâber Türkçe Şerhidir. Ma‛mûretülazîz: Vilâyet Matbaası, 1317.
• Kılıç, Hulusi. “el-Makāmât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27: 414-415. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kılıç, Hulusi. “Harîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 191-192. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Merçil, Erdoğan. “Salgurlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36: 29-31. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Muhammed el-Abbâsî el-Mehdî. el-Fetâvâ’l-Mehdiyye fi’l-vekāi‛i’l-Mısriyye. 7 cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Ezheriyye, 1301-1304.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. Nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî. Riyâd: Dâru Tîbe, 2006.
• Müsnedü İmâm Ahmed b. Hanbel. Thk. Şuayb el-Arnaût. 30 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn b. el-Hasen b. Abdissamed el-Cu‛fî el-Kindî. Dîvânü’l-Mütenebbî. Beyrut: Dâru Beyrut, 1983.
• Nâbî. Harâbâd. Haz. Melike Gökcan-Hamza Koç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-yayın: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr), 2018 (erişim: 01.01.2019).
• Nef’î. Divân. İstanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası, 1269.
• Ebü'l-Hasan Ebû Turab Ali b. Ebî Talib Abdimenaf Ali. Nehcü’l-belâga. Thk. Seyyid Muhammec el-Hüseynî eş-Şîrâzî. Beyrut: Dârü’l-Ulûm, 2008.
• Okay, M. Orhan. “Edebiyât-ı Cedîde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 398. İstanbul: TDV Yayınları. 1994.
• Okçuzâde Mehmed Şâhî. Ahsenü’l-Hadîs. Dersaâdet: İkdâm Matbaası, 1313.
• Osman Efendi. Zübde-i Gülistân. Dersaâdet: Kasbar Matbaası, 1307.
• Ömür Ceylan. Âsaf Divanı. Ankara: Akçağ Basım Yayın, 2003.
• Özaydın, Abdülkerim. “Seyfüddevle el-Hamdânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37: 35-36. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özel, Ahmet. “İbn Âbidîn, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 292. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özel, Ahmet. “Mehdî el-Abbâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 375-376. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Özer, Rukiye. Resimli Gazete 1312-1315 İnceleme, Fihrist, Seçme Yazılar. Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, 2018.
• Resimli Gazete, sy. 63 (9 Şubat 1313).
• Resimli Gazete, sy. 66 (5 Mart 1314).
• Resimli Gazete, sy. 67 (12 Mart 1314).
• Resimli Gazete, sy. 68 (19 Mart 1314).
• Sa‛dî-i Şirâzî. Gülistân. İstanbul: Hacı Halil Efendi Matbaası, 1276.
• Sunguroğlu, İshak. Harput Yollarında. 4 cilt. İstanbul: Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı, 1959-1968.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tahrîcu ehâdîsi şerhi’l-Mevâkıf. Thk. Subhi Sâmerrâî. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1986.
• Şemseddin Sâmî. Kāmûsü’l-A‛lâm. 6 cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1307.
• Şeyh Gâlib. Dîvân. Haz. Muhsin Kalkışım. Ankara: Akçağ Yayınları, 1994.
• Şeyh Gâlib. Hüsn ü Aşk. Haz. Muhammet Nur Doğan. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Tarhan, Abdülhak Hâmid. Bütün Şiirleri 3: Hep Yahut Hiç/ İlhâm-ı Vatan. Haz. İnci Enginün. İstanbul: Dergah Yayınları, 1999.
• Tarlan, Ali Nihad. “Na‛tler Arasında”. Hilâl 45 (Nisan 1964): 1.
• Şark İstiklâl Mahkemesi Arşivi Belgeleri:Belge nr. IM_T12_K067_D610-1_G003_0007.
• Belge nr. IM_T12_K067_D610-1_G004_0018.
• Belge nr. IM_T12_K067_D610-1_G009_0010.
• Belge nr. IM_T12_K067_D610-1_G014_0003.
• Belge nr. IM_T12_K067_D610-2_G033_0002.
• Belge nr. IM_T12_K067_D610-2_G039_0001-07.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G006_0021.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G011_0028.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G014_0001-2.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G017_0001-23.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G019_0028-35.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-1_G020_0001, 8, 13-15.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-2_G021_0008-10.
• Belge nr. IM_T12_K083_D804-2_G022_0011.