Arşiv Belgeleri Çerçevesinde Türk İstiklâl Harbi Doğu Cephesi Muharebeleri’nde Horasan Tayyare Müfrezesi

Yıl 2022, , 73 - 95, 05.07.2022

Erdal Korkmaz

https://doi.org/10.55543/insan.1112459

Öz

Birinci Dünya Harbi’ni Osmanlı Devleti adına bitiren Mondros Mütarekesi’nden sonra Anadolu işgal edilmeye başlanmıştır. Anadolu’nun işgali, Osmanlı azınlıklarının bu süreçten faydalanmak istemesine neden olmuştur. Bu kapsamda Ermeniler, mütarekenin İngilizce metninde ifade edilen Ermeni vilayetleri olarak belirtilen 24’üncü maddesine dayanarak, Doğu Anadolu ve Çukurova bölgesini kapsayacak büyük bir devlet kurmak amacıyla harekete geçmiştir. Mütarekenin ardından Ermeniler, Doğu Anadolu’daki Türk ve Müslüman ahaliye saldırmaya ve bölgeden halkın göçe zorlanmasına kadar bir takım nümayiş hareketlerine başlamıştır.
Ermeni olaylarının arttığı bir dönemde, Birinci Dünya Harbi’nin yenik devletlerinin durumunu görüşmek amacıyla 18 Ocak 1919’da Paris’te bir barış konferansı yapılmıştır. Bu konferans sırasında Ermeniler, devlet kurmaya dönük istek ve emellerini somut bir zemine oturtmaya ve Batılı Devletlerin desteğini almaya çalışmıştır. Ermeniler, Doğu Anadolu ile Çukurova bölgesinde kendilerinin çoğunlukta olduğunu iddia ederek bu bölgelerin kendilerine verilmesini istemiştir. Ermeni iddialarına karşı Osmanlı Hükümeti tarafından konferansa bir muhtıra verilerek, ilgili bölgelerdeki halkın %80’inin Türk ve Müslüman ahaliden oluştuğu açıklanmıştır. Bu durum Ermenilerin, Anadolu’da daha küçük bir Ermeni Devleti kurmak amacıyla harekete geçmesine neden olmuştur.
Ermenilerin Türk köy ve kasabalarına saldırdığı dönemde, Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa önderliğinde Millî Mücadele başlamıştır. Bu mücadele, TBMM’nin açılması ile teşkilatlı ve örgütlü bir yapıya dönüşmüştür. TBMM’nin açıldığı dönemde, Mondros Mütarekesi’nin orduların terhis edilmesi kararına karşı çıkarak emrindeki 15’inci Kolordu’yu dağıtmayan Kazım (Karabekir) Paşa, birkaç kez Ermenilere karşı harekât düzenlenmesi için izin talebinde bulunmuştur. Ancak bu talep, iç ve dış politik gelişmeler değerlendirildikten sonra 1920 yılı Eylül ayında karara bağlanmıştır. Bu sırada Kazım Paşa, Doğu Cephesi Komutanlığı’na atanmıştır.
Harekât öncesinde Kazım Paşa’nın emri ile Birinci Dünya Harbi’nden kalma 7’nci ve 8’inci Tayyare Bölükleri birleştirilerek 15’inci Tayyare Bölüğü kurulmuştur. Bu tayyare bölüğü, Horasan Müfrezesi olarak anılmış ve millî mücadelenin ilk muharip hava birliği olmuştur. Doğu Cephesi’nde Ermenilerin 6 tayyaresine karşı, Türk ordusunun elinde bulunan 3 tayyare ile bölgede hava harekât görevleri icra edilmiştir. Muharebelerin başından sonuna kadar Horasan Tayyare Müfrezesi, Sarıkamış ve Kars yönündeki harekâta katılarak; keşif, bombardıman ve taarruz faaliyetlerinde bulunmuştur. Muharebeler, 2-3 Aralık 1920’de yapılan Gümrü Antlaşması ile sona ererken, aynı gün Ermenilerden bir tayyare ele geçirilmiştir.
Bu çalışmada, Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi Muharebeleri’nde Ermenilere karşı etkinlik gösteren Horasan Tayyare Müfrezesi’nin faaliyetlerine arşiv belgeleri ve tetkik eserler çerçevesinde yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Cephesi, Kazım Karabekir, Havacılık, Tayyare, Keşif

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
• MSB Arşiv ve Askeri Tarih Daire Başkanlığı