İRAN KLASİK MÜZİĞİNDE KULLANILAN FORMLAR VE VEZİNLERİ/USÛLLERİ

Yıl 2022, , 387 - 408, 16.12.2022

Ehsan Raeısı , Ahmet Çakır

https://doi.org/10.51533/insanbilimleri.1185614

Öz

Bu çalışmada İran klasik müziğinde kullanılan formlar ve bu formlarda kullanılan vezinler (usûller), İran müziğinin önemli nazariyatçılarının eser ve yorumlarının yanı sıra Mirza Abdollah (ö. 1918), Musa Ma’rûfî (ö. 1965) ve Ali Akbar Shahnâzî (ö. 1985) gibi önemli müzik adamlarının redif adı verilen müzik mecmuaları dikkate alınarak araştırılıp incelenmiştir. İran mûsikîsi’nin rediflerinde, destgâh ve âvâzları oluşturan âzâd (serbest vezinli) gûşelerin yanı sıra vezinli (ritmik) gûşeler de yer almaktadır. Destgâh ve âvâzları oluşturan vezinli gûşeler sadece bir vezinli gûşe olmalarının yanı sıra bazen belirli ve tarif edilmiş bir form halinde de kullanılmışlardır. İran klasik müziğinde kullanılan bu formları tasnîf ( ,(فینصت pîş derâmed ( دمآرد شیپ ), çahâr mızrâb ( بارضم راهچ ), reng ( گنرِ ) ve darbî (یبرض) olarak sıralamak mümkündür. Bu çalışma adı geçen formlarla sınırlı olup İran’ın mahalli ve dini mûsikî formları araştırmanın kapsamına alınmamıştır. Bu çalışmada tarihsel müzikoloji, kaynak tarama ve karşılaştırma yöntemleri kullanılarak tasnîf, pîş derâmed, çahâr mızrâb, reng ve darbî formlar ve vezinlerini incelenip Türk müziğinde kullanılan formlarla karşılaştırılmıştır. Ancak bu inceleme ve karşılaştırma yapılmadan önce çalışmanın kuramsal zeminine ışık tutması amacıyla giriş kısmında kısaca İran müziğinin genel yapısı hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmanın sonunda bu formlarda 2/4’lük, 3/4’lük, 3/8’lik, 4/4’lük, 6/8’lik ve 6/16’lık vezinlerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca reng formunun Türk müziğinde kullanılan sirto ve longa formlarını anımsattığı ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

İran müziği, Vezin, Usûl, Form

Forms and the Vezins/Usuls Used in Iranian Classical Music

Öz

In this study, the forms used in Iranian classical music and the vezins (usûls) used in these forms were researched and examined by considering the music journals called radif of important musicians such as Mirza Abdollah (d. 1918), Musa Ma’rufi (d. 1965) and Ali Akbar Shahnâzî (d. 1985) as well as the works and interpretations of important theoricians of Iranian music. In the radifs of Iranian music, besides the azad (free vezin) gushes which form the dastgahs and avazs, there are also gushes with vezin (rhytmic). The gushes with vezin which form dastgahs and avazs, besides being just a gushe with vezin, were also sometimes used in a specific and depicted form. It is possible to sort these forms used in Iranian classical music as tasnif ( فینصت ), pish daramad ( دمآرد شیپ ), chahar mezrab ( بارضم راهچ ), reng (گنرِ) ) and zarbi ( یبرض ). This study is limited to above-mentioned forms and local and religious music forms of Iran are not taken into the scope of the research. In this study, using historical musicology, literature review and comparison methods, tasnif, pish daramad, chahar mezrab, reng and zarbi forms and the vezins of the forms were examined and compared with the forms used in Turkish music. However, some information was given about the general structure of Iranian music in the introduction part in order to shed light on the theoretical ground of the study before this examination and comparison were made. At the end of the study, it was determined that 2/4, 3/4, 3/8, 4/4, 6/8 and 6/16 vezins were used in these forms. Moreover, it came out that the reng form reminds of the sirto and longa forms used in Turkish music.

Anahtar Kelimeler

Vezin, Usul, Iranian Music, Form

Kaynakça

• Abdülmü’min b. Safîyüddin, Behcetü’r-Rûh, Kitâbhâne, Müze ve Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-i İslâmî, İran, 1515.
• AKKUŞ, Mustafa - Zeki İzzetullah, ‘‘Timur’un Alimlerle İlişkileri’’, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi / 11 (Aralık 2019), 227-244.
• Alişâh b. Hacı Büke, Mukaddimetü’l-Usûl, İ.Ü.N.E. Ktp, Farsça Yazmalar, No. 1097.
• BAHÂRLÛ, Mohammad, Gencine-i Formhâ-i Mûsikî-i İran/Asar-ı Violon-i Ostad Mohammad Bahârlû, Enteşârât-ı Sure-i Mehr, Tahran 1397 (h.ş.).
• BORUMAND, Nur Ali, Radife Mirza Abdollah Baraye Tar va Setar, Ava Nevisi va Barrasiye Tahlili Jean During, Müessese-i Ferhengi Hüneri-i Mâhûr Yayınları, Tahran 1397 (h.ş.).
• ÇAKIR, Ahmet, Alişâh b.Hacı Büke’nin Mukaddimetü’l-Usûl Adlı Eseri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, SBE, İstanbul 1999.
• DİHHUDÂ, Alî Ekber, Lugatnâme-i Dihhudâ, C. V, Müessise-i İntişârât ve Çâp-i Dânişgâh-i Tahran, 1377 (h.ş.).
• Emir Khân-ı Gürcî, Risâle Der Mûsikî, Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-i İslâmî, İran, 2211.
• ERSOY ÇAK, Şeyma, ‘‘Geleneksel İran Müziğinde Kullanılan Formlar, Çalgılar ve Kültürel Etkileşim’’, Ahenk Müzikoloji Dergisi, Vol. 3, No. 3, Aralık 2018, 44-65.
• FAKHRADDİNİ, Farhad, Form ve Afarineş der Mûsikî-i İran, İntişârât-ı Müin, Tahran 1400 (h.ş.).
• FAKHRADDİNİ, Farhad, Tajziye va Tahlil va Sharhe Radif Musighiye İran, İntişârât-ı Muin, Tahran 1399 (h.ş.).
• Furset-i Şîrâzî, Buhûru’l-Elhân, haz. Ali Zerrin Kalem, Forughi Kitab Evi, Tahran 1345 (h.ş.).
• MA‘RÛFİ, Mûsa, Redif-i Heft Destgâh-ı Mûsikî-i İranî, Mehdi Barkeshli (haz.), Müessese-i Ferhengi Hüneri-i Mâhûr, Tahran 1389 (h.ş.).
• MERÂGĪ, Hâce Kemâleddîn Abdülkādir b. Gaybî, Câmiu’l-Elhân, Taghi Binesh (nşr.), Müessise-i Mütâlaât ve Tahkikât-i Ferhengi, Tahran 1366 (h.ş.).
• ÖZALP, Nazmi, Türk Mûsikîsi Beste Formları, TRT Basım ve Yayın Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1992.
• RAEISI, Ehsan, Edvâr Geleneğinden Günümüze İran Müziğinde Usûl Yapıları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), OMÜ, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Samsun 2022.
• REZAEI, Anna, Eski ve Yeni İran Makam Müziğinin Karşılaştırmalı İncelemesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
• SAFVAT, Dariush ve Neli Karen, Musighie Mellie İran, Susan Salimzade (çev.), Neşr-i Aras Yayınları, Tahran 1398 (h.ş.).
• SEPANTA, Sasan, Çeşm Endâz-ı Mûsikî-i İran, Müessese-i Ferhengi ve Hüneri-i Mâhûr, Tahran 1399 (h.ş.).
• Şemseddin Sâmi, Kamûs-i Türkî, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021.
• TALAÎ, Dariush, Redif-i Devr-i Âli-i Ali Akbar Shahnâzî, Neşr-i Ney, Tahran 1397 (h.ş.).
• TALAÎ, Redif-i Mirza Abdollah, Ferheng-i Muâsır Yayınları, Tahran 1374 (h.ş.).