Osmanlı Vakıflarının Tüzel Kişiliği Var mıydı?

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 19, 9 - 31, 31.01.2019

Yakup Akkuş

https://doi.org/10.29224/insanveinsan.446622

Öz

Tüzel kişilik kavramı ve kurumu özü itibariyle Batı
Avrupa Hukuku’na aittir. İslam ve Osmanlı vakıflarının tüzel kişiliği ise
literatürde yeterince irdelenmiş değildir. Bu çalışmada, vakıfların
vakfiyelerine göre yönetilmesi, mütevellileri yoluyla kendi gelir-giderlerini
idare etmesi, davalı ve davacı olabilmesi, malvarlığına sahip olması, borçlu ve
alacaklı olabilmesi gibi kriterler dikkate alınarak; genel anlamda Osmanlı vakıflarının,
İslam Hukuku’na göre, tüzel kişiliğe sahip olduğu kabul edilmiştir. Ancak
Osmanlı vakıflarının tüzel kişilikleri, devletin sıkı denetimi veya doğrudan
yönetime müdahalesi sebebiyle, fiiliyatta Avrupa’daki muadillerine nazaran
zayıf kalmaktadır. Bunların yanında, vakıfların tüzel kişilikleri tartışılırken
vakıf türlerinin göz önüne alınması gerekir. Bilhassa bu konuya yoğunlaşan çalışmada,
sultan vakıfları ile büyük çaplı vakıfların de facto tüzel kişiliklerinin,
küçük çaplı vakıflar ile aile vakıflarının tüzel kişiliklerine kıyasla daha zayıf
olduğu sonucuna varılmıştır. Mülhak vakıfların tüzel kişiliğinin olduğu;
mütevellileri olmayan ve doğrudan Evkaf Nezareti tarafından yönetilen mazbut
vakıfların ise tüzel kişiliklerinin olmadığı öne sürülmüştür. Ayrıca çalışmada,
vakıfların tüzel kişiliği ile iktisadi gelişme arasındaki teorik ilişkiye
değinilmiştir.

                                                                                                      

Anahtar Kelimeler

Vakıf hukuku, Tüzel kişilik, Özerklik, Osmanlı vakıfları, Avrupa vakıfları

Did Ottoman Waqfs have a Juristic Personality?

Öz

The concept and institution of juristic personality
is inherently owned by Western European Law. The juristic personality of the
Islamic and Ottoman waqfs is not adequately examined in the literature. In this
study, according to the Islamic Law, it is accepted that Ottoman waqfs have a
juristic personality in general, taking into account the criteria such as
managing waqfs according to their waqfiyyas, managing them with their own
revenueexpenses, being a defendant-plaintiff and a debtor-creditor, and
possessing assets. However, the juristic personality of the Ottoman waqfs is,
in fact, weaker than the similar ones in Europe, due to strict control or
direct intervention of the state in the waqf administration. Besides these, while the juristic personality of the waqfs are discussed, it is necessary
to consider the types of the waqfs. For instance, de facto juristic personality
of the sultanic waqfs and large waqfs are weaker than the juristic personality
of small waqfs and family waqfs. In addition, “mülhak waqfs” have a juristic
personality, but “mazbut waqfs” not. Because, none of “mazbut waqfs” have own
organ, and are administrated by Ministry of Awqaf. The study also addresses the
theoretical relationship between the juristic personality of waqfs and economic
development

Anahtar Kelimeler

Law of waqf, Juristic personality, Autonomy, Ottoman waqfs, European waqfs

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, İE.SH 1/24, M. 1686; BOA, İE.EV 13/1581, M. 1686; BOA, İE.SH 2/180, M. 1719.
• Şer’iye/Kadı Sicilleri
• İstanbul Kadı Sicilleri. Üsküdar Mahkemesi. 5 Numaralı Sicil (H. 930-936/M.1524-1530). Edit., Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri. Üsküdar Mahkemesi. 84 Numaralı Sicil (H. 999-1000/M. 1590-1591). Edit., Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri. Rumeli Sadareti Mahkemesi. 21 Numaralı Sicil (H. 1002-1003/M.1594-1595). Edit., Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri. İstanbul Mahkemesi. 3 Numaralı Sicil (H. 1027/M. 1618). Edit., Coşkun Yılmaz, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri. Galata Mahkemesi. 90 Numaralı Sicil (H. 1073-1074/M. 1663). Edit., Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri. Eyüb Mahkemesi (Havâss-ı Refîa). 90 Numaralı Sicil (H. 1090-1091/M. 1679-1680). Edit., Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri. Bâb Mahkemesi. 54 Numaralı Sicil (H. 1102/M. 1691). Edit., Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Diğer Kaynaklar
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1988.
• Alkan, Mustafa. “Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi”. Vakıflar Dergisi. 30 (2007): 1-34.
• Barkan, Ömer Lûtfi. “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 23/1-2 (1963): 239-296.
• Cansel, Erol. “Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı”. Vakıflar Dergisi. 20 (1988): 321-327.
• Çizakça, Murat. “Gerçekten de Suçlu Şeriat mıydı?”. Erişim 10 Haziran 2018. https://www.academia.edu/4588011/Gercekten_de_Suclu_Seriat_miydi, 1-25.
• Çizakça, Murat. “Waqf and Reforming the Higher Education”. Paper to be Submited at the Higher Education Forum–Waqf Revival, Malaysia, Kuala Lumpur, 22.02.2018. Erişim 5 Haziran 2018. https://www.academia.edu/35870638/Waqf_and_Reforming_the_Higher_Education. 1-6.
• Çizakça, Murat. “Review of The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East by Timur Kuran”. Review of Middle East Studies. 45/1 (2011): 117-119.
• Deguilhem, Randi. The Encyclopedia of Islam. 2nd Edition. “Wakf, In the Ottoman Empire to 1914”. XI. Leiden: Brill, 2002, 87-92.
• Eren, Fikret. “Osmanlı Dönemi Vakıfları”. V. Vakıf Haftası Kitabı içerisinde. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, 1988, 195-201.
• Eren, Fikret. “Vakıf Mevzuatının Aksayan Yönleri Semineri Paneli”. VII. Vakıf Haftası (5-7 Aralık 1989). Haz., İ. Ateş, S. Bayram, M. Narince, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1990, 167-170.
• Ertem, Adnan. “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”. Vakıflar Dergisi, 36 (2011): 25-65.
• Furat, Ahmet Hamdi. “İslam Hukukunda Vakıf Akdinin Bağlayıcılığı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (2012): 61-84.
• Gözler, Kemal. İdare Hukuku. C. 1. 1. Baskı. Bursa: Ekin Kitabevi, 2003.
• Hâtemî, Hüseyin. “Vakıf Kurumuna Hukuk Tarihi Açısından Genel Bir Bakış”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası. 55/4 (1997): 111-128.
• Hâtemî, Hüseyin. Medenî Hukuk Tüzel Kişileri: Giriş, Tarihi Gelişim, Eski Vakıflar. C. I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1979.
• Hüseyin Naci. “Vakfa Dair Bir Tedkik”. Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 2/12 (Teşrini Sani 1338/Kasım 1922): 94-114.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı’da Vakıfların Tarihî Gelişmesi”. Sivil Toplum: Düşünce ve Araştırma Dergisi. 4/15 (2006): 61-72.
• İstanbul Ahkâm Defterleri, İstanbul Vakıf Tarihi 1 (1742-1764). Proje ve Yayın Yön., Ahmet Kal’a. Haz., Ahmet Tabakoğlu, Ahmet Kal’a, Salih Aynural vd. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı İstanbul Araştırmaları Merkezi, 1998.
• İşeri, Ahmet. “Vakıflar (Medeni Kanun’dan Önceki ve Sonraki Vakıf Nev’ileri ve Hukukî Mahiyetleri)”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 21/l (1964): 199-280.
• Köprülü, Fuad. “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”. Vakıflar Dergisi. 2 (1942): 1-35.
• Köse, Murtaza. “İslam Hukuku ve Modern Hukuka Göre Tüzel Kişilik”. EKEV Akademi Dergisi. 1/2 (Mayıs 1998): 221-230.
• Kuran, Timur. “Orta Doğu’daki Ekonomik Azgelişmişliğin Kurumsal Kökenleri”. Kayseri Ticaret Odası Dergisi. (Ekim 2010): 50-59.
• Kuran, Timur. “The Provision of Public Goods under Islamic Law: Origins, Impact, and Limitations of the Waqf System”. Law & Society Review. 35/4 (2001): 841-898.
• Kuran, Timur. Yollar Ayrılırken, Ortadoğu’nun Geri Kalma Sürecinde İslam Hukukunun Rolü. Çev., Nurettin Elhüseyni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Makdisi, George. The Rise of Colleges, Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
• Onar, Sıddık Sami. İdare Hukukunun Umumi Esasları. C. 1. İkinci Baskı. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1960.
• Orbay, Kayhan. “The Economic Efficiency of Imperial Waqfs in the Ottoman Empire”. XIV International Economic History Congress. Helsinki. Erişim 2 Temmuz 2018. https://www.academia.edu/5979515/The_Economic_Efficiency_of_Imperial_Waqfs_in_the_Ottoman_Empire. 1-15.
• Ortaylı, İlber. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. “Kadı (Osmanlı Devleti’nde Kadı)” maddesi. 24. İstanbul, 2001, 69-73.
• Özcan, Tahsin. “Osmanlı Vakıf Hukuku Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/5 (2005): 513-552.
• Özsunay, Ergun. Medenî Hukukumuzda Tüzel Kişiler, Tüzel Kişilerin Genel Teorisi-Dernekler-Vakıflar. 3. Baskı. İstanbul: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları. 1974.
• Öztürk, Nazif. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme ve 1827’de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”. Vakıflar Dergisi. 21 (1990): 23-80.
• Pantık, Ramazan. “Osmanlı’da İcâreteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”. Vakıflar Dergisi. 48 (2017): 75-104.
• Reuter, Ernst. “Beledi Vakıfların Modern Şehir İdaresindeki Ehemmiyetleri”. Çev., Coşkun Üçok. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası. 3/3-4 (1942): 329-343.
• Sarı, Nil. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. “Tıp (Osmanlı Dönemi)” maddesi. 41. İstanbul, 2012, 101-111.
• Taşkın, Âlim. “Tüzel Kişilerin Kişilik Haklarının Korunması”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 42/1 (1992): 203-243. TBMM Zabıt Ceridesi. C. 4. 33. İnikad. 03.06.1935. Erişim 30 Haziran 2018. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/tutanak/tbmm/d05/c004/tbmm05004033.pdf.
• Vakıflar Kanunu (2762 Sayılı). Erişim 1 Temmuz 2018. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3027.pdf.
• Yılmaz, Yasin. “Kanunî Vakfiyesi ve Süleymaniye Külliyesi (Eğitim, Kültür ve Sosyal Yönü-Başlangıçtan 1600’e Kadar)”. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2002.
• Zahraa, Mahdi. “Legal Personality in Islamic Law”. Arab Law Quarterly. 10/3 (1995): 193-206.