27 Mayıs Darbesinden 12 Mart Muhtırasına Gidiş ve Sebepleri

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 29, 65 - 80, 08.07.2021

Cengiz Sunay , Emre Ezgin

https://doi.org/10.29224/insanveinsan.930420

Cited By: 1

Öz

12 Mart, aslında daha radikal ve otoriter bir düzeni kurma yönünde; örgütlü sivil in-isiyatifin etkilediği ordu içi bir zümre tarafından tasarlanan ve 9 Mart’ta gerçekleştirmesi planlanan radikal, kalıcı bir darbeyi yumuşatan ardından asker-sivil bu eğilimdeki kadroları hedef alan bir darbe olarak biliniyor. Darbenin görünüşte, iş başındaki sivil iktidarı hedef almasıyla birlikte, söz konusu iktidara muhalif kesimlerin başlangıçtaki olumlu algısının aksine doğrudan solun bütün tonlarına karşı olduğu ve onlar üzerine yürüdüğü biliniyor. Ordu içi hiyerarşik düzenden çıkma eğilimi içinde olan kadroların, üstelik muhtıranın verilmesinin üzerinden henüz üç gün geçmişken, müstafi başbakan imzasıyla emekliye sevk edilmeleri, süreç takip edildiğinde pek de şaşırtıcı gözükmemektedir. Bu çalışmada, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a giden yolun önemli köşe taşları irdeleniyor ve özellikle her iki darbenin arkasındaki dış dinamikler konusu hakkında yeni sorular soruluyor, alternatif yanıtlar veriliyor.

Anahtar Kelimeler

27 Mayıs Darbesi, 1965 Seçimleri, 1969 Seçimleri, 9 Mart Darbe Planı, 12 Mart Muhtırası

The Way from the May 27 Coup d’état to the March 12 Memorandum and the Underlying Causes

Öz

The March 12th Memorandum can be considered as a preventive coup against a group of military officers who themselves aimed to establish a radical and authoritarian regime by a military coup which failed to take place on its planned date, March 9, 1970. The 12 March coup not only targeted this group within the army but also its civilian mentors who constituted the civilian initiative for establishing such a radical and authoritarian system. Even though the 12 March coup plotters initially moved against the civilian government in power causing for rejoicing among all opposition groups, it then went on to suppress the entire political spectrum of the Turkish left. After giving the March 12th Memorandum and forcing the prime minister to resign, the next step for the coup plotters was to force certain cadres within the army, which had leftist tendencies and had already showed signs of rejecting the army chain of command, into retirement with the signature of the resigned prime minister. This study examines the basic milestones of the road from the coup d’etat of May 27th 1960 to the March 12th Memorandum of 1970 by formulating new questions on the external dynamics of both coups and bringing alternative views.

Anahtar Kelimeler

27 May Coup, 1965 Elections, 1969 Elections, 9 March Coup Plan, 12 March Memorandum

Kaynakça

• Ağaoğlu, Samet. Siyasî Günlük: Demokrat Partinin Kuruluşu. Haz., Cemil Koçak. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Ahmad, Feroz. Military Intervention and the Crisis in Turkey, MERIP Reports, No. 93, Turkey: The Generals Take Over. (Jan., 1981): 5-24.
• Akdere, İlhan ve Zeynep Karadeniz. Türkiye Solunun Eleştirel Tarihi-1. İstanbul: Evrensel Basım Yayım, 1994.
• Aren, Sadun. TİP Olayı: 1961–1971. İstanbul: Cem Yayınevi, 1993.
• Atılgan, Gökhan. Yön-Devrim Hareketi: Kemalizm ile Marksizm Arasında Geleneksel Aydınlar. İstanbul: TÜSTAV, 2002.
• Avcıoğlu, Doğan. Devrim Üzerine. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1971.
• Avcıoğlu, Doğan. Türkiye’nin Düzeni: Dün-Bugün-Yarın. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1969.
• Aybar, Mehmet Ali. Neden Sosyalizm: Bir Son Sözle. İstanbul: BDS Yayınları, 1987.
• Aybar, Mehmet Ali. TİP (Türkiye İşçi Partisi) Tarihi-1. İstanbul: BDS Yayınları, 1988.
• Aybar, Mehmet Ali. TİP (Türkiye İşçi Partisi) Tarihi-3. İstanbul: BDS Yayınları, 1988.
• Aybar, Mehmet Ali. Türkiye İşçi Partisi Tarihi. Haz., Kıvanç Koçak. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Aydemir, Talat. Hatıratım. İstanbul: YKY, 2010.
• Aydemir, Talat. Ve Talat Aydemir Konuşuyor. İstanbul: May Yayınları, 1966.
• Aytekin, Emin. İhtilâl Çıkmazı. İstanbul: Dünya Matbaası, 1967.
• Baban, Cihat. Politika Galerisi: Büstler ve Portreler. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970.
• Bacik, Gokhan ve Aras, Bülent. “Turkey’s Inescapable Dilemma: America or Europe?”. Alternatives: Turkish Journal of International Relations. 3/1 (2004): 56-74.
• Başgil, Ali Fuat. 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri-Görüp Yaşadıklarım. Çev., Cemal Aydın. İstanbul: Yağmur Yayınları, 2006.
• Bayar, Celal. [Anlatan], Bir Darbenin Anatomisi: 27 Mayıs İhtilali. Yazan: İsmet Bozdağ. İstanbul: Emre Yayınları, 1991.
• Bayar, Celal. Kayseri Cezaevi Günlüğü. Haz., Yücel A. Demirel. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999.
• Baykam, Bedri. 27 Mayıs İlk Aşkımızdı. Ankara: Ümit Yayıncılık, 1994.
• Belli, Mihri. Mihri Belli’nin Anıları-1: İnsanlar Tanıdım. İstanbul: Doğan Kitap, 1999.
• Belli, Mihri. Mihri Belli’nin Anıları-2: İnsanlar Tanıdım. İstanbul: Doğan Kitap, 1999.
• Belli, Mihri. Milli Demokratik Devrim. İstanbul: Aydınlık Yayınları, 1966.
• Belli, Mihri. Savcı Konuştu, Söz Sanığındır: Türkiye Komünist Partisi ve İleri Gençlik Birliği Davaları ile İlgili Yayına Cevap. Ankara: Başnur Matbaası, 1967.
• Belli, Sevim. Boşuna mı Çiğnedik? Anılar. İstanbul: Belge Yayınları, 1994.
• Bilbilik, Erol. Öncesi ve Sonrasıyla 9 Mart-12 Mart Süreci. İstanbul: Profil Yayıncılık, 2013.
• Bulut, Hayrettin. Demirel’in Hikâyesi: 32 Kısım Tekmili Birden. İstanbul: Yalçın Yayınları, 1991.
• Cebeci, Sırrı Yüksel. Silahların Gölgesinde Demirel. İstanbul: Latin Matbaası, 1975.
• Cemal, Hasan. Kimse Kızmasın Kendimi Yazdım. İstanbul: Doğan Kitap, 1999.
• Cenkçi, Burhan. Gene Mi Demirel? İstanbul: Can Ofset, 1991.
• Cılızoğlu, Tanju. Demirel: Zincirbozan’dan Bugüne Demokrasi Mücadelesinde. İstanbul: Matay, 1988.
• Çelen, Tuncay ve Ömer Gürcan. 68 Gençliği ve Katledilişi: Hesaplaşma. Ankara: Süvari Yayıncılık, 2006.
• Çelenk, Halit. 141–142 Üzerine. Ankara: Anka Yayınları, 1976.
• Çevikçe, Erol. CHP ile Bir Ömür. Der., İrfan Aydın. İstanbul: Medyamen, 2012.
• Çobanlı, Cem. Mahir Deniz İbo: Anlatılan Senin Hikayendir. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2008.
• Demirer, Mehmet Arif. 27 Mayıs: Masallar ve Gerçekler. İstanbul: Toplumsal Yayıncılık, 2012.
• Demirer, Mehmet Arif. Demokrat Parti: Alparslan Türkeş’in Anıları ve 27 Mayıs 1960. İstanbul: Demokrat Parti Yayınları, 1994.
• Demokratlar Kulübü. 27 Mayıs Askeri Darbesinde Gerçeği Savunan Yazarlar ve Yazıları. Ankara: Demokratlar Kulübü Yayınları, 1996.
• Dilligil, Turhan. İmralı’da Üç Mezar. İstanbul: Dem Yayınları, 1989.
• Donat, Yavuz. Cumhuriyetin Kara Kutusu: Süleyman Demirel Anlatıyor. İstanbul: Merkez Yayınları, 2005.
• Donat, Yavuz. Demirel’in Yokluk Yılları. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1993.
• Ekinci, Tarık Ziya. Türkiye İşçi Partisi ve Kürtler. İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları, 2010.
• Er, Ahmet. Hatıralarım ve Hayatım: 27 Mayıs’tan 12 Eylül’e, Ahmet Yesevi’den Yunus Emre’ye. İstanbul: Pamuk Yayıncılık, 2007.
• Erer, Tekin. Lider Demirel. İstanbul: Ceylan Matbaası, 1976.
• Erişen, Necmeddin. Türkiye’de Altıncı Filo Hadiseleri ve Gerçek Emperyalizm. İstanbul: Mücadele Birliği, 1969.
• Erkanlı, Orhan. Anılar… Sorunlar… Sorumlular. İstanbul: Baha Matbaası, 1973.
• Erkanlı, Orhan. Askeri Demokrasi: Orhan Erkanlı’nın Anıları 1960–1980. İstanbul. Güneş Yayınları, 1987.
• Ersan, Vehbi. 1970’lerde Türkiye Solu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Esin, Numan. Devrim ve Demokrasi: Bir 27 Mayısçının Anıları. İstanbul: Doğan Kitapçılık AŞ., 2005.
• Farrell, Theo. “Culture and military power”. Review of International Studies. 24 (1998): 407–416.
• Fersoy, Orhan Cemal. Bir Devre Adını Veren Başbakan Adnan Menderes. İstanbul: Hun Yayınları, 1978.
• Fersoy, Orhan Cemal. Fatin Rüştü Zorlu: Devlet ve Hizmet Adamı. İstanbul: Hun Yayınları, 1979.
• Feyizoğlu, Turhan. FKF Fikir Kulüpleri Federasyonu: Demokrasi Mücadelesinde Sosyalist Bir Öğrenci Hareketi. İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2015.
• Gülizar, Jülide. TRT Meydan Savaşı. Ankara: Ümit Yayıncılık, 1995.
• Gümüştekin, Uğur. Ufuk ve Çizgi: Milliyetçi Bütünleşme Hedefinde Ufuklu ve Kırıksız Çizgide Bir Demirel Belgeseli. İstanbul: Gümüştekin Yayınevi, 1976.
• Gürcan, Ömer. Fethi Gürcan’ın Harbiyelileri. İstanbul: İleri Yayınları, 2005.
• Gürcan, Öner. Ben İhtilâlciyim: Fethi Gürcan. Ankara: Süvari Yayıncılık, 2005.
• Güven, Turgut Yılmaz. Demirel’li Yıllar: Hamzakoy’dan Demokrasi Mahzenine 12 Eylül 1980–24 Eylül 1987. Ankara: Başak Matbaası, 1999.
• Ilıcak, Nazlı. Zincirbozan Mektupları: Demirel’den Nazlı Ilıcak’a Nazlı Ilıcak’tan Demirel’e. İstanbul: Dem Yayınları, 1990.
• İleri, Rasih Nuri. Mihri Belli Olayı-I: MDD-Yön Tartışmaları Sosyalist Aydınlık Davası. İstanbul: Anadolu Yayınları, 1976.
• İleri, Rasih Nuri. Mihri Belli Olayı-II: Marksist-Leninist Haziran Hareketi. İstanbul: Anadolu Yayınları, 1976.
• İleri, Rasih Nuri. Mihri Belli Olayı-III: Öz Eleştiri Türkiye Emekçi Partisi. İstanbul: Anadolu Yayınları, 1976.
• İpekçi, Abdi ve Ömer Sami Coşar. İhtilalin İçyüzü. İstanbul: BATEŞ Dağıtım, 1965.
• İsen, Can Kaya. Geliyorum Diyen İhtilal: 22 Şubat–21 Mayıs. İstanbul: Tan Gazetesi ve Matbaası, 1964.
• İşmen, Fatma Hikmet. Parlamento’da Dokuz Yıl: TİP Senatörü Olarak 1966–1975 Dönemi Parlamento Çalışmaları. Ankara: Çark Matbaası, 1976.
• Kahraman, Ahmet. Devr-i Süleyman. İstanbul: Sel Yayınları, 1993.
• Kalpakçıoğlu, Özdemir. İkinci Cumhuriyetin 3 Başbakanı ve Olaylar–III: İnönü-Ürgüplü-Demirel. Ankara: Nüve Matbaası, 1969.
• Kaplan, Mustafa. Devrim Anıları. Haz., Vecdi Çıracıoğlu. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2019.
• Kara, Muzaffer Ayhan. Demokrasi ve Uzlaşma Kültürü Açısından Koalisyonlar: Türk Siyasal Yaşamında 1961 Sonrası Bir Olgu. İstanbul: Otopsi Yayınları, 2004.
• Kara, Muzaffer Ayhan. Yön’ün Devrimi Devrim’in Yönü. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2008.
• Karavelioğlu, Kâmil. Bir Devrim İki Darbe: 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül. İstanbul: Gürer Yayınları, 2007.
• Kaynak, Mahir. Yel Üfürdü Su Götürdü: Ailem, Çocukluğum, Gençliğim, Mesleğim, Yaşadıklarım ve Gördüklerim…. İstanbul: Babıâli Kültür Yayıncılığı, 2003.
• Kemal, Ahmet. Military Rule and the Future of Democracy in Turkey, MERIP Reports, No. 122, Turkey under Military Rule. (March-April, 1984): 12-15.
• Kuray, Sarp. İsyan ve Tevekkül. İstanbul: Birharf Yayınları, 2008.
• Küçük, Sami. Rumeli’den 27 Mayıs’a: İhtilalin Kaderini Belirleyen Köşk Harekâtı. İstanbul: Mikado Yayınları, 2008.
• Madanoğlu, Cemal. Anılar–1: 1911–1938. İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982.
• Metin, İbrahim. İhtilalciler Hesaplaşıyor: 27 Mayıs-Ondörtler ve Dündar Taşer. İstanbul: Töre-Devlet Yayınları, 2012.
• Örtülü, Erdoğan. Üç İhtilâlin Hikâyesi. Konya: Milli Ülkü Yayınevi, 1966.
• Öymen, Örsan. Bir İhtilâl Daha Var… 1908–1980, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1987.
• Özdemir, Hikmet. “Bir İlk Yapıt: Türkiye’nin Düzeni”, Yapıt. 2/ 47, Aralık-Ocak 1983–1984.
• Özdemir, Hikmet. Kalkınmada Bir Strateji Arayışı: Yön Hareketi. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986.
• Özek, Çetin. 141–142. İstanbul: Ararat Yayınevi, 1968.
• Özkaya, Şükran. Adım Adım 27 Mayıs. İstanbul: İleri Yayınları, 2005.
• Öztuna, Yılmaz ve Ayvaz Gökdemir. Türkiye’de Askeri Müdahaleler. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1987.
• Perinçek, Doğu. Anayasa ve Partiler Rejimi: Türkiye’de Siyasi Partilerin İç Düzeni ve Yasaklanması. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1985.
• Sarıgül, N. 27 Mayıs ve Talat Aydemir’in Darbe Girişimleri: 22 Şubat 1962 ve 21 Mayıs 1963. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Sina Akşin. Ankara: AÜ SBE, 2001.
• Satterthwaite, Joseph C. “The Truman Doctrine: Turkey”, Annals of the American Academy of Political and Social Science. 401. America and the Middle East. (May, 1972): 74-84.
• Savaşçı, Orhan. Cepheden Anılar: Orhan Savaşçı’nın THKP-C Anıları. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Seyhan, Dündar. Gölgedeki Adam. İstanbul: Uycan Matbaası, 1966.
• Soysal, İlhami. Masonluk ve Masonlar: Dünyada ve Türkiye’de. İstanbul: Der Yayınları, 1988.
• Soysal, İlhami. Sıfıra Sıfır Elde Sıfır. İstanbul: Kitaş Yayınları, 1969.
• Şener, Mustafa. Türkiye Solunda Üç Tarz-ı Siyaset: Yön, MDD ve TİP. İstanbul: Yordam Kitap, 2015.
• Tanör, Bülent. İki Anayasa 1961–1982, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., 1986.
• Tekil, Füruzan. Türk Demokrasisi İçinde Süleyman Demirel. İstanbul: Göktürk Yayınları, 1978.
• Toker, Metin, İnönü’nün Son Başbakanlığı 1961–1965: Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944–1973. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992.
• Tunçkanat, Haydar. 27 Mayıs 1960 Devrimi: Diktadan Demokrasiye. İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1996.
• Turan, Rahmi. Baba’dan Fıkralar: Süleyman Demirel’den Duyulmuş, Duyulmamış Nükte ve Yergiler. Çizgiler: Haslet Soyöz. İstanbul: Aksoy Yayıncılık, 2000.
• Turgut, Hulusi. Türkeş’in Anıları: Şahinlerin Dansı. İstanbul: ABC Yayınları, 1995.
• Turgut, Hulusi. 12 Eylül Partileri: Bir Dönemin Perde Arkası. İstanbul: ABC Ajansı Yayınları, 1986.
• Turgut, Hulusi. Demirel’in Dünyası: Bir Liderin Doğuşu 1924–1962/Bir Liderin Yükselişi 1962–1971. C–1, İstanbul: ABC Yayınları, 1992.
• Turgut, Hulusi. Güniz Sokağı: Demirel’in Dünyası. İstanbul: ABC, 1987.
• Turhan, Nesrin. İhtilalin Süvarisi. İstanbul: Doğan Kitap, 2004.
• Türkeş, Mustafa. A Patriotıc Leftist Development Strategy Proposal in Turkey in The 1930s : The Case Of The Kadro (Cadre) Movement, Int. J. Middle East Stud. 33 (2001), 91–114.
• Türkeş, Alparslan. 27 Mayıs, 13 Kasım, 21 Mayıs ve Gerçekler. İstanbul: Hamle Basın Yayın, 1996.
• Ulay, Sıtkı. Giderayak. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996.
• Ulay, Sıtkı. Harbiye Silâh Başına! 27 Mayıs 1960. İstanbul: AR Matbaası, 1968.
• Yesevizâde. Süleyman Demirel veya Yalan Üzerine Kurulu Bir Politik Hayat. Ankara: Hakikati Arayış Neşriyatı, 1990.
• Yeşilyurt, Süleyman. Bayar Gerçeği. Ankara: Serajans Yayınları, 1997.
• Yıldırım, Ali. FKF Dev-Genç Tarihi: 1964-1971 Belgeleriyle Bir Dönemin Serüveni. İstanbul: Doruk Yayınları, 2008.
• Yıldızoğlu, Ergun. Türk Solu 1960-1971: Eleştirel Bir Tarih Denemesi. İstanbul: Belge Yayınları, 1992.