Türkiye’de ve Amerika Birleşik Devletleri’nde Engellilik ve Politikasını Şekillendiren Sosyokültürel Değerlerin Keşfi ve Makul Düzenleme Bağlamında Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2022, , 72 - 100, 18.09.2022

Fatma Kahraman Güloğlu

https://doi.org/10.12658/M0662

Öz

Toplumsal bir olgu olan engelliliğe dair sosyal politikaların aktif olarak hayata geçirilebilmesi için o toplumda engellilik ve politikasını şekillendiren sosyokültürel değerlerin bilinmesi gereklidir. Bu çalışmanın amacı; Türkiye’de ve Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) engellilik ve politikasını şekillendiren sosyokültürel değerleri keşfederek bu değerlerin her iki toplumdaki engelliliğe dair çalışmalarla nasıl bir karşılıklı etkileşim içinde olduğunu tartışmak ve makul düzenleme bağlamında her iki ülkedeki çalışmaları karşılaştırmaktır. Tarihsel karşılaştırmalı araştırma türlerinden karşılaştırmalı örnek olay inceleme araştırması ile yürütülen bu çalışmada, tarihsel süreçte engellilik ve politikasını şekillendiren sosyokültürel değerler var olan araştırmalar ve uygulamalar üzerinden yorumlayıcı yaklaşımla karşılaştırılmıştır. Çalışmanın sonucuna göre Türkiye’de engellilik ve politikasını “muhtaç olana yardım ve güçlü aile bağları” ile Avrupa Birliği’ne (AB) uyum ve Birleşmiş Milletler Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme’nin (BM EHİS) uygulanma sürecinde “insan hakları ve ayrımcılığı önleme” sosyokültürel değerleri birlikte şekillendirmektedir. ABD’de ise engellilik ve politikasını “bireysellik, bağımsız yaşam, ayrımcılığa karşı olma ve yurttaş hakları” sosyokültürel değerleri şekillendirmektedir. ABD’de ortaya çıkan makul düzenleme kavramı ABD’nin engelliliği şekillendiren sosyokültürel değerlerinin tamamıyla uyumludur. Türkiye’ye BM EHİS’le giren kavram engelliliği şekillendiren insan hakları ve ayrımcılığı önleme sosyokültürel değerleriyle uyumludur. Her iki ülkede engelliliğe dair teorik arka plan ve uygulama çalışmalarının başarılı olabilmesi için bu sosyokültürel değerlerin farkında olunması gereklidir.

Anahtar Kelimeler

Sosyokültürel değer, Türkiye’de engellilik, ABD’de engellilik, engelliliği şekillendiren değerler, makul düzenleme

Uncovering the Sociocultural Values Shaping Views and Policies on Disability in Turkey and the United States of America: A Comparative Analysis in the Context of Reasonable Accommodationtext of Reasonable Accommodation

Öz

The aims of this study are to explore the sociocultural values that shape views and policies on disability in Turkey and the United States of America (USA), to discuss how these values interact with other studies on disability in both communities, and to compare the studies in both countries in the context of reasonable accommodation. I conducted the study as a comparative case study research, a type of historical comparative research . I compared the sociocultural values that have shaped views and policies on disability throughout history using an interpretive approach over existing research and practices. As a result, sociocultural values together have shaped views and policies on disability in Turkey through the values of helping those in need and strong family ties as well as human rights and preventing discrimination in the harmonization process with the European Union and the implementation of the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UN CRPD). On the other hand, the sociocultural values of individuality, independent living, opposing discrimination, and civil rights have shaped views and policies on disability in the USA. The concept of reasonable accommodation is aligned with all sociocultural values shaping views and policies on disability in the USA. The concept that entered Turkey through the UN CRPD is in tune with the sociocultural values of human rights and preventing discrimination.

Anahtar Kelimeler

Sociocultural values, disability in Turkey, disability in the USA, views on disability, reasonable accommodation

Kaynakça

• ADA-American with Disabilities Act, U.S. § 12101. (1990). Americans with disabilities act of 1990, as amended. https://www.ada.gov/pubs/adastatute08.htm adresinden 15.05.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Anka Haber Ajansı. (2020, 28 Ekim). TİHEK: Engelli öğrencinin destek eğitimi için makul düzenleme yapmamakayrımcılık. https://ankahaber.net/haber/detay/tihek_engelli_ogrencinin_destek_egitimi_icin_makul_ duzenleme_yapmamak_ayrimcilik_19625 adresinden erişilmiştir.
• Aydın, M. (2011). Değerler, işlevleri ve ahlak. Eğitime Bakış, Eğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, 7(19), 39-45.
• Ayvalıoğlu, N. (1989). A comparison of Turkish and American value systems. Psikoloji Çalışmaları, 17, 85-100.
• Bakıma Muhtaç Engellilerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik. (2007, 23 Ekim). Resmî Gazete (Sayı: 26679).
• Balcı, S. (2013). Osmanlı Devleti’nde engelliler ve eğitimi-Sağır Dilsiz ve Körler Mektebi. Libra Yayınevi.
• Barnes, C. (2003). ‘Work’ is a four letter word? Disability, work and welfare. Cornell University Library. https:// ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/76582/Colin_Barnes___Work_is_a_Four_Letter_ Word__Disability_work_and_welfare.pdf?sequence=1&isAllowed=y adresinden 08.03.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Bezmez, D., Yardımcı, S. & Şentürk, Y. (2011). Sakatlık çalışmaları sosyal bilimlerden bakmak. Koç Üniversitesi Yayınları.
• Burcu, E. (2006). Özürlü kimliği ve etiketlemenin kişisel ve sosyal söylemleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 23(2), 61-83.
• Burcu, E. (2007a). Türkiye’de özürlü birey olma temel sosyolojik özellikleri ve sorunları üzerine bir araştırma. Hacettepe Üniversite Yayınları.
• Burcu, E. (2007b, Aralık). Özürlü bireylere sosyolojik bakış. Özürlüler’07 Kongre Sergi ve Sosyal Etkinlikleri Kongresi’nde sunulan bildiri (ss. 246-257). Özürlüler Vakfı. https://docplayer.biz.tr/977368-Ozurluler-07 kongre-sergi-ve-sosyal-etkinlikleri-ozel-egitime-disiplinler-arasi-bakis-ozurlulere-iliskin-hukuki-duzenlemeler.html adresinden 08.04.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Burcu, E. (2011). Türkiye’de engelli bireylere ilişkin kültürel tanımlamalar: Ankara örneği. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 28(1), 37-54.
• Burcu, E. (2015a). Engellilik sosyolojisi. Anı Yayıncılık.
• Burcu, E. (2015b). Türkiye’de yeni bir alan: ‘Engellilik sosyolojisi’ ve gelişimi. Sosyoloji Konferansları, 52, 319- 341.
• Canatan, K. (2020). Müslüman ülkelerde ve Türkiye’de çocuk yetiştirme değerleri üzerine sosyolojik bir analiz. Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (16), 133-150.
• Collins, K. & Valentine, D. (2003). Discovering women with disabilities. Journal of Social Work of Disability & Rehabilitation, 2(4), s. 29-44.
• Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü. (2016). Engelli çalışanlar için iş sağlığı ve güvenliği rehberi. https://www.ktu.edu.tr/dosyalar/isgb_ded7e.pdf adresinden erişilmiştir.
• Davis, L. J. (2011). Kimlik siyasetinin sonu ve dismodernizmin başlangıcı: İstikrarsız bir kategori olarak sakatlık üzerine. F. B. Aydar (Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı & Y. Şentürk (Drl.). Sakatlık çalışmaları sosyal bilimlerden bakmak içinde (ss. 501-520). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Degener, T. (2011). Intersections between disability, race and gender in discrimination law. D. Schiek & A. Lawson (Ed.). European Union non-discrimination law and intersectionality: Investigating the triangle of racial, gender and disability discrimination içinde (ss. 29-46). Ashgate Publishing Company.
• Disability Awareness in Action Resourse Kit No:6, Disabled Women. (1996). Disabled women. https://www. independentliving.org/docs2/daakit61.html adresinden 01.02.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Durkheim, E. (2010). Sosyolojik yöntemin kuralları. C. Saraçoğlu (Çev.). Bordo Siyah Yayınları (Orijinal basım yılı 1895).
• Engelli Hakları İzleme Grubu. (2021). Proje hakkında. http://www.engellihaklariizleme.org/tr/ehi-proje-hakkinda.html adresinden 11.05.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü. (2016). BM engelli haklarına ilişkin sözleşme kapsamında engelli hakları ulusal göstergeleri. https://www.ailevecalisma.gov.tr/media/5599/engellilerin-haklarina iliskin-sozlesme-kapsaminda-engelli-haklari-ulusal-gostergeleri-kitabi-turkce.pdf adresinden 02.02.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Engelliler Hakkında Kanun (5378 sayılı). (2005). Resmî Gazete (Sayı: 25868).
• Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ve Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (BM EHİS). (5825 sayılı). Resmî Gazete. 18.12.2008, Sayı: 27084
• Ersoy, E. (2018). Sosyolojide değerler ve değer araştırmaları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(56), 356-366.
• Faırchild, S. R. (2002). Women with disabilities: The long road to equality. Journal of Human Behaviour in the Social Environment, 6(2), 13-28.
• Fichter, J. (2004). Sosyoloji nedir? (7. Baskı). N. Çelebi (Çev.). Anı Yayıncılık.
• Gale, T. (2018). Disability. http://www.encyclopedia.com/topic/Disabilities.aspx adresinden 11.04.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Genç, F. N. & Turan, A. T. (2005). Türkiye’de engelli kadınların eğitim ve istihdamı yeni bir umut projesi.
• Engelli Kadınların Sorunları ve Çözümleri Sempozyumu içinde (ss. 198-208). Kocaeli Üniversitesi ve Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• Golden, T. P., Zeitzer, I. & Bruyère, S. M. (2014). New approaches to disability in social policy: The case of the United States. T. Dereli, Y. P. Soykut-Sarıca & A. Şen-Taşbaşı (Ed.). Labor and employment relations in a globalized world-new perspectives on work, social policy and labor market implications içinde (ss. 73-114). Springer.
• Gül, İ. I. & Karan, U. (2011). Ayrımcılık yasağı eğitim rehberi. G. Ayata ve B. Yeşiladalı (Ed.). https://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/media/uploads/2015/02/24/Ayrimcilik_Yasagi_Egitim_Rehberi.pdf adresinden 21.09.2016 tarihinde erişilmiştir.
• Güngör, E. (1998). Değerler psikolojisi üzerinde araştırmalar (2. Baskı). Ötüken Neşriyat A.Ş.
• Hardman, M. L., Drew, C. J. & Egan, M. W. (2006). IDEA 2004 update edition-human exceptionality-school, community, and family. Pearson.
• Howards, I., Brehm, H. P. ve Nagi, S. Z. (1980). Disability from social problem to federal program. Praeger Publishes.
• Hökelekli, H. (2010). Modern eğitimde yeni bir paradigma: Değerler eğitimi. Eğitime Bakış Eğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi, 18, 4-9.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi APK Daire Başkanlığı Araştırma Müdürlüğü [İBB APK DBAM]. (2004). Sosyal doku araştırmaları 7-özürlüler. Gökçe Ofset Ltd. Şti.
• Karataş, Z. (2016). Manevi değerler boyutuyla evde bakım hizmetleri. Açılım Kitap.
• Kuşdil, M. E. & Kağıçıbaşı, Ç. (2000). Türk öğretmenlerin değer yönelimleri ve Schwartz değer kuramı. Türk Psikoloji Dergisi, 15(45), 59-76.
• Lijadi, A. A. (2019). What are universally accepted human values that define ‘a good life’? Historical perspective of value theory (Department of World Population-19-006). International Institute for Applied Systems Analysis. http://pure.iiasa.ac.at/id/eprint/16049/ adresinden 13.05.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Memurlar.net. (2013). Engelli hakları izleme ve değerlendirme kurulu oluşturuldu. https://www.memurlar. net/haber/390613/engelli-haklari-izleme-ve-degerlendirme-kurulu-olusturuldu.html adresinden 21.03.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Miller, P. S. (1999). Disability civil rights and a new paradigm for the twenty-first century: The expansion of civil rights beyond race, gender and age. U.PA. Journal Of Labor And Employment Law, 1(2), s. 511-526.
• Neuman, W. L. (2010). Toplumsal araştırma yöntemleri nicel ve nitel yaklaşımlar (2. Cilt). S. Özge (Çev.). Yayın Odası.
• Nirun, N. & Özönder, M. C. (t.y.). Türk sosyo-kültür yapısı içinde normlar ve fonksiyonları. https://dergipark. org.tr/tr/download/article-file/693038 adresinden 18.08.2020 tarihinde erişilmiştir.
• O’Brien, R. (2005). Gender, disability and a workplace ethic of care. Taylor & Francis Group.
• Oral, A., Aydın, R., Ketenci, A., Akyüz, G., Sindel, D. & Yalıman, A. (2016). Dünya engellilik raporu: Türkiye’de engellilik ile ilgili konuların analizi ve fiziksel tıp ve rehabilitasyon tıp uzmanlığının katkıları. Türkiye Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Derneği, 1(62), s. 83-97.
• Ortoleva, S. (2012). Who’s missing? Women with disabilities in U.N. security council resoloution 1325 national action plans. ILSA Journal of International & Comparative Law, 18(2), 395-412.
• Parker-Harris, S., Heller, T. & Schindler, A. (2012). Introduction, background, and history. T. Heller, S. Parker-Harris & G. L. Albrecht (Ed.). Disability through the life course içinde.
• Polat, M. (2017). Toplumsal yaşam bilinci olarak değer: Konuya değerler sosyolojisi ve değerler eğitimi bağlamında bir yaklaşım. Pegem Akademi.
• Rimmerman, A. (2013). Social inclusion of people with disabilities national and international perspectives. Cambridge Universtiy Press.
• Sasaki, M. (2007). Comparative research. M. S. Lewis-Beck, A. Bryman & T. F. Liao (Ed.). Encyclopedia of social science research methods içinde (ss. 152-154).
• Schriner, K. (2011). Sakatlık çalışmaları perspektifinden sakat istihdamı sorunları ve politikaları: Bir uluslararası yaklaşım. F. B. Aydar (Çev.). D. Bezmez, S. Yardımcı & Y. Şentürk (Drl.). Sakatlık çalışmaları sosyal bilimlerden bakmak içinde (ss. 269-298). Koç Üniversitesi Yayınları.
• Schriner, K. & Scotch, R. K. (2001). Disability and institutional change: A human variation perspective on overcoming oppression. Journal of Disability Policy Studies, 12(2).
• Scotch, R. K. (2000). Models of disability and American with disabilities act. Berkeley Journal of Employment & Labor Law, 21(1), s. 213-222.
• Shakespeare, T., Bickenbach, J. E., Pfeiiffer, D. & Watson, N. (2006). Models. G. L. Albrecht (Ed.). Encyclopedia of disability içinde (ss. 1102-1109). SAGE Publications.
• Singleton, T. L., Breslin, M. L. ve Lewis, C. (2002). Gender and disability: A survey of ınteraction member agencies, findings and recommendations on inclusion of women and men with disabilities in ınternational development programs. Mobility International USA (MIUSA).
• Sungur-Erenoğlu, A. & Yıldız, S. (2013). Fiziksel erişilebilirlik. E. Menda, N. Balkan & N. Berktay (Hzl.). Engelsiz Türkiye için yolun neresindeyiz? Mevcut durum ve öneriler içinde (ss. 123-171). Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Şener, S. (2017). Bilgi, kültür ve siyasi yönüyle Türkiye’de sosyal değişme. Strateji Danışmanlık.
• T.C. Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü (ASAGEM). (2010). Türkiye’de aile değerleri araştırması. https://ailevecalisma.gov.tr/uploads/athgm/uploads/pages/indirilebilir-yayinlar/61-turkiyede-aile-degerleri.pdf adresinden 11.03.2021 tarihinde erişilmiştir.
• The Individuals with Disabilities Education Act (IDEA). (2004). https://sites.ed.gov/idea/about-idea/ adresinden 15.05.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Todd, Z. (2014, December). Multiple discrimination and disability. Coyote, 22, 48-50.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Komisyon Tutanakları 24. Dönem. (t.y.). https://www.tbmm.gov.tr/develop/ owa/komisyon_tutanaklari.tutanaklar?pKomKod=10171&pDonem=24&pYasamaYili=3 adresinden 19.04.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Women’s Bureau, US Department of Labor. (2015). Fact sheet-A guide to hiring women with disabilities. https://ecommons.cornell.edu/bitstream/handle/1813/78718/A_Guide_to_Hiring_Women_with_Disabilities.pdf?sequence=1&isAllowed=y adresinden 15.01.2017 tarihinde erişilmiştir.
• Wooten, L. P. & James, E. H. (2005). Challenges of organizational learning: Perpetuation of discrimination against employees with disabilities. Behavioral Science and the Law, 23, s. 123-141.
• World Values Survey. (2020a). Who we are. https://www.worldvaluessurvey.org/WVSContents.jsp adresinden 11.04.2021 tarihinde erişilmiştir.
• World Values Survey. (2020b). Data and documentation-online analysis 2017-2020. https://www.worldvaluessurvey.org/WVSOnline.jsp adresinden 11.04.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Yazıcı, M. (2014). Değerler ve toplumsal yapıda değerlerin yeri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24 (1), 209-223.
• Yelçe, N. Z., Ensari, P. D. & Burat, M. B. (2013). Bilgi ve hizmete erişim. E. Menda, N. Balkan ve N. Berktay (Hzl.). Engelsiz Türkiye için yolun neresindeyiz? Mevcut durum ve öneriler içinde (ss. 19-121). Sabancı Üniversitesi Yayınları.