Gelenek, Sekülerleşme ve Din: Türk Milliyetçiliğinin Terkibinde Neo-İslamileşme

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 1 - 21, 07.03.2025

Yusuf Ziya Bölükbaşı , İlhan Bilici

Öz

Bu çalışma, milliyetçiliğin modern öncesi temellerini anlamada dinin kilit rolünü göz önünde bulundurarak Türk milliyetçiliği ve din arasındaki ilişkiye odaklanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ortaya çıkan milliyetçilik, İslam ile eklektik bir ilişkiye sahipti ve teorik ve siyasi olarak dini nitelikteydi. Modern devletin kurulmasıyla birlikte din ve milliyetçilik arasındaki ilişki kesintiye uğramış ve Kemalist milliyetçilik, Batılı etnoseküler kimlik anlayışıyla Türk milliyetçiliği içinde yeni bir tipolojiyi temsil etmiştir. Bu durum Soğuk Savaş’ın başlangıcına kadar devam etmiş, siyasi, ekonomik ve sosyolojik değişimler din ve milliyetçiliğin yeniden birleşmesini zorunlu kılmış, bu durum da siyasi olarak Milliyetçi Hareket Partisi’nin kuruluşuna ve toplumsallaşmasına yansımıştır. Günümüzde Milliyetçi Hareket Partisi’nin temsil ettiği milliyetçilik anlayışı daha fazla İslamileşmiştir ve bu çalışmada bu durum Filistin ve Ayasofya meseleleri üzerinden kuram uyarlama yaklaşımı ile analiz edilmiştir. Sonuçlar, günümüzde milliyetçiliğin giderek İslamileşmesinin, milli kimlik içindeki İslami kavramlardan, pragmatizmden, devletin resmî ideolojisindeki değişimlerden ve Türk-İslam milliyetçiliğinin yoğunluğunun artmasına neden olan dünya çapında yükselen sağ dalgadan etkilendiğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Milliyetçilik, Din, İslam, Ayasofya, Filistin, Milliyetçi Hareket Partisi, Türk-İslam Sentezi

Tradition, Secularization, And Religion: Neo-Islamization in the Composition of Turkish Nationalism

Öz

This study focuses on the relationship between Turkish nationalism and religion by considering the key role of religion in comprehending the pre-modern foundations of nationalism. The nationalism that emerged in the late Ottoman Empire had an eclectic relationship with Islam and was theoretically and politically religious in nature. With the establishment of the modern state, the relationship between religion and nationalism was interrupted, and Kemalist nationalism with its Western ethno-secular conception of identity represented a new typology within Turkish nationalism. This situation continued until the beginning of the Cold War, and the political, economic, and sociological changes necessitated the reunification of religion and nationalism, which politically reflected upon the establishment and socialization of the Nationalist Movement Party. Today, the understanding of nationalism the Nationalist Movement Party represented has become more Islamized, and the present study uses the theory adaptation approach to analyze this situation through the issues of Palestine and Hagia Sophia. The implications demonstrate the currently increasing Islamization of nationalism to be influenced by Islamic notions within the national identity, pragmatism, changes in the official ideology of the state, and the rising tide of the right worldwide that has led to an increase in the intensity of Turkish-Islamic nationalism.

Anahtar Kelimeler

Nationalism, Religion, Islam, Hagia Sophia, Palestine, Nationalist Movement Party, Turkish-Islamic ideal

Kaynakça

• 32nd Gün. (1992). Alparslan Türkeş: Başbuğ Siyaseti [Documentary]. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=cN0emLBj220
• Akçura, Y. (1976). Üç tarz-ı siyaset. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akgün, B., & Çalış, Ş. H. (2009). Tanrı Dağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslüman: Türk milliyetçiliğinin terkibinde İslamcı doz. In T. Bora (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Milliyetçilik (Vol. 4, pp. 584-618). İletişim Yayınevi.
• Arvasi, S. A. (1998). Türk-İslam ülküsü. Burak Yayınevi.
• Ayvazoğlu, B. (2009). Tanrı Dağı’ndan Hira Dağı’na uzun ince yollar. In T. Bora (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Milliyetçilik (Vol. 4, pp. 541-584). İletişim Yayınevi.
• Bahçeli, D. (2018, May 18). Zulme lanet, Kudüs’e destek [Video]. Milliyetçi Hareket Partisi Web Sitesi. https://www.mhp.org.tr/htmldocs/genel_baskan/konusma/4420/index.html
• Bahçeli, D. (2020, July 27). Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerif’in ibadete açilmasiyla birlikte yayginlaşan tehlikeli kutuplaşmalar ve siyasi gündem [Press Statement]. Milliyetçi Hareket Partisi Web Sitesi. https://www.mhp.org.tr/htmldocs/mhp/4705/mhp/Milliyetci_Hareket_Partisi_Genel_Baskani_Sayin_Devlet_Bahceli__nin___Ayasofya_i_Kebir_Cami_i_Serif__in_Ibadete_Acilmasiyla_Bir.ht ml
• Bali, R. (1997, October). Yahudilerin Türk milliyetçiliği. Birikim, 102, 47-53.
• Baron, S. W. (2013). Modern milliyetçilik ve din (M. Özay, Trans.). Açılım Kitap.
• MHP lideri Bahçeli Türkgün’e konuştu: İsrail’in nihai hedefi Türkiye. (2013, December 6). BengüTürk. https://www.benguturk.com/mhp-lideri-devlet-bahceli-turkgune-konustu-israilin-nihai-hedefi- turkiye-1
• Bora, T. (2017). Cereyanlar. İletişim Yayınevi.
• Bora, T. (1995). Milliyetçiliğin Kara Baharı. Birikim Yayınları.
• Bölükbaşı, Y. Z. (2020). Milliyetçilik ve dış politika: Türkiye’nin Kuzey Irak ve İsrail politikalarına teorik bir bakış. Gazi Kitapevi.
• Bölükbaşı, Y. Z. (2018). Türkçü-Turancı milliyetçiliğin düşünsel temelleri üzerine bir inceleme. Akademik Hassasiyetler, 5(10), 45-60.
• Breuilly, J. (1993). Nationalism and the state. Manchester University Press.
• Çağaptay, S (2006). Islam, secularism, and nationalism in modern Turkey. Routledge.
• Can, K. (2021). “Türkiye’de milliyetçilik ve muhafazakârlık: Ruşen Çakır, Tanıl Bora ve Kemal Can tartışıyor”, Medyascope, https://medyascope.tv/2021/05/15/turkiyede-milliyetcilik-ve- muhafazakarlik-rusen-cakir-tanil-bora-ve-kemal-can-tartisiyor/, (1.10.2024).
• Çelik, N. B. (2019). Kemalizm: Hegemonik bir söylem. In A. İnsel (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm (Vol. 2, 9th ed., pp. 75-92). İletişim Yayınları.
• Cizre, Ü. (2009). Egemen İdeoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri. In A. İnsel & A. Bayramoğlu (Ed), Bir Zümre, Bir Parti Türkiye’de Ordu (4th Ed, pp. 135-163), Birikim Yayınları.
• Deliorman, A. (2013). Atsız. Berikan Yayınevi.
• Devlet Bahçeli’den Atatürk’e hakaret tepkisi. (2021, June 1). NTV. https://www.ntv.com.tr/turkiye/devlet-bahceliden-ataturke-hakaret-tepkisi,CfCxwVM2HE-Jm3UZ1jFrxw
• Duran, B. (2021). Cumhuriyet Dönemi İslamcılığı. In Y. Aktay (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: İslamcılık (Vol. 6, pp. 129-157). İletişim Yayınevi.
• Erdoğan, R.T. (2020, July 10). Cumhurbaşkanı kararı (Report No. 2729). T.C. Cumhurbaşkanlığı Resmî Gazete. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/07/20200710M1-1.pdf.
• Findley, C. V. (2010). Turkey, Islam, nationalism, and modernity. Yale University Press.
• Gat, A., & Yakobson, A. (2019). Uluslar. (Ş. Özcan, Trans.). Bilge Kültür Sanat.
• Gökalp, Z. (2004). Türkçülüğün esasları. (M. Ünlü & Y. Çotuksöken, Eds.). İnkılap Yayınları.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak ve doğru yol. (Y. Çotuksöken, Ed.). İnkılap Yayınları.
• Grigoriadis, I. (2013). Instilling religion in Greek and Turkish nationalism: A “sacred synthesis”. Palgrave Macmillan.
• Grigoriadis, I. & Özer, I. (2010). Mutations of Turkish Nationalism: From Neo-Nationalism to Ergenekon Affair. Middle East Policy, XVII(4), 101-113.
• Grosby, S. (2005). Nationalism. Oxford University Press.
• Güngör, E. (1975). Türk kültürü ve milliyetçilik. İrfan Matbası.
• Hayes, C. (1995). Milliyetçilik: Bir din. (M. Çiftkaya, Trans.). İz Yayıncılık.
• Jaakkola, E. (2020). Designing conceptual articles: Four approaches. AMS Review, 10(1-2), 18-26.
• Kellas, J. G. (1998). The Politics of nationalism and ethnicity. Macmillan Press.
• Kösoğlu, N. (2009). Türk milliyetçiliği ideolojisinin doğuşu. In T. Bora (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Milliyetçilik (Vol. 4, pp. 208-226). İletişim Yayınevi.
• National Movement Party [Milliyetçi Hareket Partisi]. (n.d.). Milliyetçi Hareket Partisi. https://www.mhp.org.tr
• National Movement Party [Milliyetçi Hareket Partisi]. (1969). Election manifesto of the National Movement Party. Ankara.
• National Movement Party [Milliyetçi Hareket Partisi]. (1977). Election manifesto of the National Movement Party. Ankara.
• National Movement Party [Milliyetçi Hareket Partisi]. (1977). Party constitution of the National Movement Party. Ankara.
• National Movement Party [Milliyetçi Hareket Partisi]. (2024, March 17). Party programme of the National Movement Party. Ankara. https://www.mhp.org.tr/usr_img/_mhp2007/kitaplar/mhp_partiprogrami_2024.pdf
• Öğün, S. S. (2000). Milliyetçilik. Alfa Yayınevi.
• Ojalvo, D. (2020, October 7). Jak Kamhi… ŞALOM. https://www.salom.com.tr/arsiv/haber/116105/jak-kamhi
• Özcan, G. (2005). Türkiye-İsrail ilişkilerinde dönüşüm: Güvenliğin ötesi. Tesev Yayınları.
• Poulton, H. (1997). Top Hat, Grey Wolf and Crescent. New York University Press.
• Savaş başladı. (1967, June 6). Milliyet. https://gazetearsivi.milliyet.com.tr/liste?tarih=1967.06.06
• Schulze, H. (2005). Avrupa’da ulus ve devlet. (T. Binder, Trans.). Literatür Yayınları.
• Serdengeçti. (1947). Yolumuz – bizim milliyetçiliğimiz. Serdengeçti, 1(1), 3-4.
• Serdengeçti. (1952a). Fatih Sultan Mehmet Han’ın hitabı. Serdengeçti, 6(15-16), 3-4.
• Serdengeçti. (1952b). Türk Milliyetçileri Derneği. Serdengeçti, (19-20), 25.
• Tevetoğlu, F. (1951). 500’üncü yılı karşılarken: Ayasofya Camîimîz. Sebilürreşad, 5(105), 69.
• Türkeş, A. (1974). Yeni ufuklara doğru. Kutluğ Yayınları.
• Uğur, H. H. (2009). Alparslan Türkeş’in TBMM’deki konuşmaları. TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu.
• Uzunçayır, C. (2013). 2000 Sonrası Türk Milliyetçiliğinin Farklı Yüzleri: Bir Sınıflandırma Denemesi. Liberal Düşünce Dergisi, 18(71), 203-218.
• Yüksel, O. (1952). Ayasofya. Serdengeçti, 17, 3.
• Yüksel, O. (1956). Ayasofya! Serdengeçti, 22, 5-6.
• Yüksel, O. (1957). Orta Şark’ta çıban başı: İsrail. Serdengeçti, 23, 13.