ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞTE DEMOKRAT PARTİ MUHALEFETİNİN ANA HATLARI (1945-1950)

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 2, 116 - 137, 27.12.2018

Engin Yetkin Ali Karaca

https://doi.org/10.33157/INTURE.2019.3

Öz

Türkiye’de 1945-1950 yılları arasında üçüncü kez çok-partili siyasal yaşama geçiş denemesi yapılmış ve başarılı olmuştur. Çok partili siyasal yaşama geçişte iç ve dış faktörler kadar CHP Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı İnönü’nün de önemli katkıları olmuştur. CHP içinden çıkan milletvekillerinin kurduğu DP, 1947 yılındaki birinci kongresinde Hürriyet Misakı adlı küçük bir programla muhalefetinin ana hatlarını belirlemiştir. Buna göre DP, anayasanın demokratikleştirilmesi, seçim kanununun değiştirilmesi ve cumhurbaşkanlığı ile parti başkanlığının birbirinden ayrılması üzerine kurulmuş bir muhalefet programı takip etmiştir. Muhalefet ettiği konularda önemli ilerlemeler kaydetmiş olan DP, sadece çok-partili yaşama geçişte önemli bir rol oynamamış aynı zamanda tek parti döneminden kalma otoriter uygulamaların yumuşatılması ve anayasanın demokratikleştirilmesi bakımından da Türk siyasal yaşamında önemli bir yere sahip olmuştur. Bu çalışmada DP muhalefetinin ana hatlarına ve CHP üzerinde yaptığı etkilere değinilecek ve dönemin iktidar-muhalefet ilişkilerinin demokratikleşme yönünde nasıl katkılar yaptığı incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti, Dörtlü Takrir, Hürriyet Misakı, 12 Temmuz Beyannamesi

THE OUTLINE OF DEMOCRATIC PARTY OPPOSITION IN TRANSITION OF MULTY PARTY PERIOD (1945-1950)

Öz

In Turkey, between the years of 1945-1950, the transition to a multi-party political life was attempted for the third time and became successful. The RPP (Republican People’s Party) leader and President İnönü made important contributions to the transition to multi-party political life along with the internal and external factors. The DP (Democratic Party) founded by the ex-members of the RPP defined the main parts of its opposition with a small program called Freedom Pact in its first congress held in 1947. According to this Pact, the DP followed an opposition program based on the democratization of the constitution, the amendment of the election law, and the separation between presidency and party leadership. The DP made significant progress in the issues that it opposed. It not only played an important role in the transition to multi-party life but also had an important place in Turkish political life in terms of softening the authoritarian practices of the one-party period and democratizing the constitution. This study will touch upon the main points of the DP opposition and its effects on the RPP and it will examine how government-opposition relations of the time contributed to the democratization.

Anahtar Kelimeler

Republican People’s Party, Democratic Party, The Memorandum of the Four, Freedom Pact

Kaynakça

• 1.Gazeteler Akşam Kudret Ulus Tanin Tasvir Vatan Vakit Zafer 2.Kitap, Makale ve Tezler Ahmad, Feroz. Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Kaynak Yayınları, 3. Basım, İstanbul, 2005. Akıncı, Abdulvahap ve Usta, Sefa. “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan İç Faktörlerin Analizi”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 17 (29), 2015. Akın, Fehmi. Türkiye’de Çok Partili Dizgeye Geçiş Sürecinde Demokrat Parti-Cumhuriyet Halk Partisi İlişkileri (1946-1947), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2004. Akkerman, Naki Cevat. Demokrasi ve Türkiye’de Siyasi Partiler Hakkında Kısa Notlar, Ulus Basımevi, Ankara, 1950. Akpınar, Şükran. “Milli Şef Dönemi”nde Babıali’nin Varolma Mücadelesi ve Muhalif Bakışın Bedii Faik’in Yazılarından Tahlili, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005. Atay, Falih Rıfkı. “Celal Bayar’ın İki Demeci Üzerine”, Ulus, 8 Mayıs 1946. Atay, Falih Rıfkı. “Yeni Parti Etrafında”, Ulus, 9 Ocak 1946. Baban, Cihat. “Hatay’daki Hasbihal…”, Tasvir, 13 Ekim 1946. Başgil, Ali Fuat. “Seçim Kanununun Kıymeti ve Eksikleri”, Vatan, 20 Aralık 1946. Bayar, Celal. Başvekilim Adnan Menderes, Der. İsmet Bozdağ, Birinci Basım, Baha Matbaası, İstanbul, Tarihsiz. Belge, Burhan. “İkinci Parti Meselesi”, Tanin, 5 Haziran 1945. Bozkurt, Celal. Bütün Delilleriyle CHP’nin İçyüzü, Siyaset Tarihimizde CHP, Yayınevi belirtilmemiş, İstanbul, 1969. Burçak, Rıfkı Salim “Sayın Erim’e Cevap”, Zafer, 24 Şubat 1951. DP Kongresi, Demokrat Parti II. Büyük Kongresinin Havasını da Aksettiren Bir Röportaj Serisi, Nasıl Açıldı, Neler Konuşuldu, Ne Kararlar Alındı?, Yayınevi belirtilmemiş, Ankara, 1949. Demokrat Parti Tüzük ve Program (İkinci Büyük Kongrede Kabul Edilmiştir), Doğuş Matbaası, Ankara, 1949. Demokrat Parti Programı 1946. Deringil, Selim “II. Dünya Savaşı ve Türkiye-Hasta Adam’ın Dinç Evlatları”, Toplumsal Tarih, Cilt 20, Sayı 121, Ocak 2004. Erim, Nihat. “Muhalefetin Totaliter Zihniyeti”, Ulus, 2 Nisan 1947. Erim, Nihat. “Devlet ve Parti Başkanlıkları”, Ulus, 16 Mayıs 1946. Eroğul, Cem Demokrat Parti-Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitabevi, Ankara, 2003. Eroğul, Cem “Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-1971”, Geçiş Sürecinde Türkiye (içinde), Der. Irvin Cemil Schink ve Ertuğrul Ahmet Tonak, Belge Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2013. Fenik, Mümtaz Faik. “Devlet Başkanlığı ve Partiler”, Vatan, 13 Ekim 1946. Hatiboğlu, Şevket Raşit “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu…”, Ulus, 17 Haziran 1945. Karabacak, Abdullah. 1946 Yılında Anti Demokratik Kanunlar Üzerinde Yapılan Demokratikleşme Çabaları ve Bunların Basın ve Kamuoyunda Yansımaları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011. Karpat, Kemal H. Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, Afa Yayıncılık, İstanbul, 1996, s.143, dipnot 86. Keyder, Çağlar Pamuk, Şevket “1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine Tezler”, Yapıt, Sayı 8, Aralık- Ocak 1984-1985. Kılıçoğlu, Hakkı. “Parti İştahlısı”, Tanin, 17 Haziran 1945. Koçak, Cemil. “Milli Şef Döneminde Yönetim ve Basın Hayatı”, Kekibeç, Sayı 2, 1995. Köprülü, M. Fuat. “Açık Konuşalım!”, Vatan, 25 Ağustos 1945. Köprülü, M. Fuat. “Yalancının Mumu”, Vatan, 7 Eylül 1945. Köprülü, M. Fuat. “Demokrasi Düşmanları”, Vatan, 25 Eylül 1945. Koçak, Cemil. “Siyasal Tarih 1923-1950”, Türkiye Tarihi, Cilt 4: Çağdaş Türkiye Tarihi (1908-1980). Safa, Peyami. “Bizdeki Demokrasi Kapışması”, Vakit, 17 Haziran 1946. Safa, Peyami. “Atatürk, İnönü ve Celal Bayar”, Vakit, 18 Temmuz 1946. Sertoğlu, Murat. “Siyasi Parti Mi, Yoksa Tröst Mü?”, Tanin, 17 Mart 1946. Tekeli, Esat. “DP, HP’nin Sağında mı, Solunda mı?”, Vakit, 7 Mayıs 1946. Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Genişletilmiş 2. Basım, Yurt Yay., Ankara, 1986. Toker, Metin. Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları (1944-1973)-Tek Partiden Çok Partiye (1944-1950), Bilgi Yayınevi, Ankara, Üçüncü Basım, 1990. Toprak, Zafer. “Türkiye’de Muhalefetin Doğuşu, II. Dünya Savaşı ve Tek Partinin Sonu”, Toplumsal Tarih, Cilt 20, Sayı 121, Ocak 2004, 74-75. Tökin, F. Hüsrev. Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi (1839-1965), Elif Yayınları, İstanbul, 1965. Tuncer, Erol. Osmanlı’dan Günümüze Seçimler (1877-2002), TESAV, Ankara, 2003. Unat, Kadri. “Cumhuriyet Halk Partisi’nde Nevi Şahsına Münhasır Bir Muhalif Grup: Otuzbeşler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 48, Güz 2011. Us, Asım. “DP ve Cumhurbaşkanlığı”, Vakit, 23 Mayıs 1946. Us, Asım. “Cumhurbaşkanlığı ve Parti Başkanlığı Meselesi”, Vakit, 23 Haziran 1946. Yalçın, Hüseyin Cahit. “Yeni Partinin Teşekkülü”, Tanin, 10 Ocak 1946. Yalçın, Hüseyin Cahit. “Kabinede Değişiklik”, Tanin, 6 Eylül 1947. Yalman, Ahmet Emin “Halk Partisi Genel Sekreteri Nafi Atuf Kansu’ya”, Vatan, 23 Eylül 1945. Yalman, Ahmet Emin. “Kırılan Emniyet”, Vatan, 24 Temmuz 1946. Yalman, Ahmet Emin. Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt 4, Rey Yayınları, İstanbul. Yalman, Ahmet Emin. “Devlet ve Parti”, Vatan, 17 Temmuz 1946. Yeşil, Ahmet. Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988. Yetkin, Çetin. Türkiye’de Tek Parti Yönetimi (1930-1945), Altın Kitaplar Yayınevi, Ankara, 1983.