“DEFTERDARLIK” AT THE OTTOMAN EMPIRE AND IT’S IMPACTS TO TODAY

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 1, 194 - 212, 30.06.2020

Alican Mert

https://doi.org/10.21492/inuhfd.685410

Öz

Financial authority of Ottoman Empire which is called as “Defterdarlık” that has magnificent importance and contrubition on unprecedentedly long-term ruling, has been examined on that article. Defterdarlık which may be resembling ministry of finance have been keeping a list of financial assets of Empire and controlling revenue collection that provides financial sovereignty to state. Ottoman Empire’s financial structure had been designed succesfully and that was supporting development in addition to militarily achievements. Defterdar was the head of that financial structure. Notwithstanding that, several important conflicts have been emerged in Ottoman bureaucracy by the effects of that authority. Examination of that authority is a necessity due to comprehension of Ottoman Empire’s financial structure and the effect of that authority upon today’s financial units of Turkish Republic. This article consists of two parts; firstly, origins and sources of “defterdarlık” and qualification of the people who may be appointed as a “defterdar” have been explained with the main lines. At the second part, structural changes of “defterdarlık” that had been arisen from changing perspective of government and extension of emperor’s border have been addressed. Scope of that study has been based on the first emerging of that authority until turning into a different concept which was named “ministry of finance”. And lastly, the aim of that article is clarifying technical and structural specifications of the main authority of finance at the Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Defterdar, State Treasury, Financial Structure

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA DEFTERDARLIK VE GÜNÜMÜZ YANSIMALARI

Öz

Çalışma kapsamında Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihte eşine az rastlanan uzunluktaki devlet yönetiminde büyük bir önemi olan defterdarlık makamı incelenmiştir. Günümüzdeki maliye bakanlığına benzetilebilecek olan bu makam, devletlerin siyasi varlıklarını sürdürebilmesi için zorunlu olan finans kaynaklarının kaydını ve kontrolünü yapmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun uzun yıllar hüküm sürmesinde askeri başarılarının yanında, mali konulardaki yönetimsel başarısının etkisi yadsınamaz. Bu yönetimin yapıldğı makam ise defterdarlık olmuştur. Ancak bununla beraber defterdarlık, bürokrasi içinde büyük çekişmelere de sebep olmuş bir makamdır. Bu öneme haiz bir makamın kurumsal yapısının incelenmesi, Osmanlı mali yapısının ve bu makamın günümüz mali kurumlarına etkilerini anlamak bakımından gereklidir. İki bölümden oluşan bu çalışmada ilk bölüm olarak defterdarlığın kökeni, Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkışı, görevleri, defterdar olarak seçilecek kişilerin taşıması gereken özellikler anahatları ile açıklanmış; ikinci bölümde ise defterdarlık makamının yönetim anlayışındaki ve devlet toprağının sınırlarındaki değişime bağlı olarak geçirdiği yapısal değişimler üzerinde durulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda makamın ilk ortaya çıkışından, maliye nezareti adını aldığı tarihe kadar olan süreç ele alınmıştır. Bu çalışma ile ise Osmanlı İmparatorluğu’nun mali alandaki temel kurumunun yapısal ve teknik özellikleri ortaya konulmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Defterdar, Hazine, Mali Yapı

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan: Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhane-i Amire (XVI.-XVIII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• AĞAR, Serkan. “Geçmişten Bugüne Mali İdare”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 73, 2007, s.372-432.
• AKDAĞ, Mustafa: Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi Cilt II 1453-1559, 2. Baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul 1979.
• AYANOĞLU, Ahmet: Türk Bütçe Sistemi ve Bütçe Denetimi, 2. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2016.Fi
• BİLGİN, Aydın/GÜNALAN, Rıfat: XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2008.
• BİLGİN, Aydın/GÜNALAN Rıfat: “XVI. Yüzyılda Osmanlı Eyalet Defterdarlıklarının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Osmanlı Araştırmaları, Hazırlayanlar: Halil İnalcık, İsmail E. Erünsal, Heath W. Lowry, Feridun Emecen, Klaus Kreiser, Sayı XXX, 2007, s.57-73.
• BERKES, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, 14. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009.
• BÜLBÜL, Yaşar: “Klasik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi”, Divan İlmi Araştırmalar Dergisi, 6(1), 1999, s.151-182.
• CEZAR, Yavuz: “Osmanlı Devleti'nin Malî Kurumlarından Tersâne-İ Âmire Hazinesi ve Defterdarlığı’nın 1805 Tarih Kuruluş Yasası ve Eki”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası: Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan'a Armağan, 41(1-4), 1985, s.361-388.
• CEZAR, Yavuz: Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (18. Yüzyıldan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• ÇAKIR, Coşkun: Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, 2. Baskı, Kule Yayınları, İstanbul 2012.
• DARLING, Linda T.: “Ottoman Fiscal Administration: Decline or Adaptation?”, The Journal of European Economic History, 27(1), 1997, s.157-179.
• DARLING, Linda T.: Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660, Brill Press, Leiden 1996
• DEFTERDAR Sarı Mehmet Paşa: Devlet Adamlarına Nasihatlar: Nasâyihü’l-Vüzerâ, Hazırlayanlar: Yaşar Aydemir, Güray Kırpık, Hece Yayınları, Ankara 2014
• DİYANET İslam Ansiklopedisi: “Kuyruklu Buyruldu”, Cilt 26, 1994, s.506-507.
• FLEISCHER, Cornell H.: Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire-The Historian Mustafa Ali (1541-1600), Princeton University Press, Princeton 1986.
• GENÇ, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 12. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• GERÇEK, Adnan: Kamu Alacaklarının Tahsil Hukuku, 6. Baskı, Ekin Yayınları, Bursa 2020.
• GÖZLER, Kemal: İdare Hukuku Cilt I, 3. Baskı, Ekin Yayınevi, Bursa 2019.
• GÜNALAN, Rıfat: Osmanlı İmparatorluğunda Defterdarlık Teşkilatı ve Bürokrasisi: XVI. Yüzyıl Maliye Ahkâm Defterleri, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2010.
• HALAÇOĞLU, Yusuf: XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, 7. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• HALDUN, İbn: Mukaddime-I, Çev. Zakir Kadiri Urgan, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1997.
• İNALCIK, Halil: Devlet-i 'Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar- I: Klasik Dönem(1302-1606) Siyasal, Kurumsal Ve Ekonomik Gelişim, 17. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İNALCIK, Halil: Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çeviren: Ruşen Sezer, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• İNALCIK, Halil: Osmanlı İmparatorluğu-Toplum ve Ekonomi, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• KARAKAŞ, Mustafa: “Devletin Düzenleyici Rolü ve Türkiye’de Bağımsız İdari Otoriteler”, Maliye Dergisi, Sayı 154, Ocak-Haziran 2008, ss.99-120.
• KARAMURSAL, Ziya: Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• KUNT, Metin: “Siyasal Tarih(1300-1600)”,Türkiye Tarihi 2: Osmanlı Devleti 1300-1600, Hazırlayanlar: Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hüseyin G. Yurdaydın, Ayla Ödekan, 9. Baskı, Cem Yayınevi, İstanbul 2008.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S.: “Defterdar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, 1994, s.94-96.
• NIZRI, Michael: Ottoman High Politics and the Ulema Household, Palgrave Macmillan, Londra 2014.
• ORTAYLI, İlber: İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 49. Baskı, Kronik Kitap, İstanbul 2019
• ORTAYLI, İlber: Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, 4. Baskı, Cedit Neşriyat, Ankara 2012.
• ÖNER, Erdoğan: Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Malî İdare, 2. Baskı, Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayını, 2005.
• ÖZCAN, Abdülkadir: “Fatih’in Teşkilat Kanunnamesi ve Nizam-ı Alem İçin Kardeş Katli Meselesi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 33, 1981, ss.7-56.
• ÖZCAN, Abdülkadir: Kanûnnâme-i Âli Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Kitabevi Yayıncılık, İstanbul 2003.
• PAKALIN, Mehmet Zeki: Maliye Teşkilat Tarihi (1442-1930) Cilt I, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayınları, Ankara 1978.
• SABBAĞ, Abbas/BOZKURT, Nebi: “Müstevfi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, 1994, s.147-148.
• SAYIN, Abdurrahman Vefik: Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Ankara 1999.
• SEZGİNER, Murat: İdarenin Sözleşmeleri ve Kamu İhalelerine İlişkin Uyuşmazlıklar, Seçkin Yayıncılık, Ankara 2013.
• ŞEKER, Mehmet: “Hil’at”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 18, 1994, s.22
• ŞENER, Abdüllatif: Sona Doğru Osmanlı: Osmanlı Ekonomisi ve Maliyesi Üzerine Yazılar, 2. Baskı, Birleşik Kitabevi, Ankara 2007.
• TABAKOĞLU, Ahmet: “XVII ve XVIII Yüzyıl Osmanlı Bütçeleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 41(1-4), 1985, s.389-414.
• TABAKOĞLU, Ahmet: Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1985.
• TABAKOĞLU, Ahmet: Osmanlı Mali Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 2016.
• TABAKOĞLU, Ahmet: Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 1997
• TURAN, Ahmet Nezihi: “Bir Pişkeş Defteri İçin”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 13, 2002, s.59-74.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: “Osmanlı Devleti Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi”, Türk Tarih Kurumu Belleten Dergisi, XLII(165), 1978, Ocak, s. 68-69.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• YILDIRIM, Ali: “16. Yüzyılda Büyük Bir Devlet Adamı ve Edebiyat Hamisi Defterdar İskender Çelebi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 2000, s.217-232.