İran Tarihinde Tartışmalı Bir Sayfa: İran Komünist Partisi (Bolşevik) ve Gilan Sovyeti

Yıl 2020, , 315 - 350, 31.12.2020

Ulaş Töre Sivrioğlu , Rahimullah Farzam

https://doi.org/10.33201/iranian.761550

Öz

20.yüzyıla siyasal çalkantılarla giren İran’da 1906 Meşrutiyet Devrimi sonrasında yaşanan en önemli olaylardan biri de İran (Pers) Komünist Partisi’nin kuruluşu ve bu partinin desteklediği “Gilan Sovyeti”dir. Her ne kadar Gilan Sovyet’inin simgesel lideri Küçük Han’ın komünizmle olan ilişkisi tartışmalı olsa da, bir dönem İran’da “demokratik halkçı” bir devrim hayaline kapılan İranlı komünistler için bir umut ışığı olmuştur. Ancak gerek Komünist partinin kendi içindeki ayrışma, gerekse “Cengeli” denilen Küçük Han taraftarları ile komünistler arasındaki ihtilaflar sonucu Gilan Sovyeti girişimi yenilgiyle sonuçlanmıştır. Bazı tarihçiler bu yenilgiden Cengeli isyancılardan desteğini çeken ve Britanya ile anlaşma yoluna giden Sovyetler Birliği’ni sorumlu tutmuşlardır. Bu görüşte olanlar “eğer Sovyetler Birliği ve İran komünistleri Cengelilerden desteklerini çekmeselerdi, Küçük Han’ın Tahran’ı ele geçirip Pehlevi hanedanının yükselişini engelleyebileceğini” iddia etmektedirler. Bu çıkarımlar tarihsel spekülasyon alanına girmekle birlikte yine de Gilan Sovyeti ve Pers (İran) Komünist Partisi’nin erken 1920’lerde taşıdığı potansiyelin ne kadar önemli olduğunu yansıtması bakımından önemlidir. Bu çalışmada, İran yakın tarihinde yeterince incelenmemiş bir dönem olan erken 1920’ler boyunca İran komünistleri ve Cengelilerin politik mirası mercek altına alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gilan Sovyeti, İran (Pers) Komünist Partisi, Küçük Han, Cengeliler, İran-Sovyet İlişkileri

A “Controversial” Page in Iran History: Iran Communist Party (Bolshevik) and Soviet Republic of Gilan

Öz

One of the most important developments that took place after the 1906 Constitutional Revolution in Iran, which entered the 20th century with political turmoil, was the establishment of the Iran Communist Party and its support for the "Gilan Soviet". Despite the controversial relationship of the iconic leader of the Gilan Soviet, Kuchek Khan with communism, he was a glimmer of hope for Iranian communists who had a dream of a democratic popular revolution in Iran. However, the Gilan Soviet initiative eventuated in failure both because of the divergence within the Communist Party itself, and of the conflicts between supporters of Kuchek Khan called “Jangali” and the communists. Some historians have held the Soviet Union responsible for this failure, which has cut the support to the “Jangali” rebels and sought a settlement with Britain. Those in this view argue that if the Soviet Union and Iranian Communists had not withdrawn their support from the “Jangalis”, Kuchek Khan could take Tehran and prevent the rise of the Pahlavi dynasty. Although these remarks denote historical speculation, they are still noteworthy in terms of reflecting the importance of the potential of the Gilan Soviet and the Iran Communist Party in the early 1920s. In this study, the political legacy of the Iranian communists and “Jangalis”, who existed throughout the early 1920s, Iran’s recent history, which has not been sufficiently studied, is examined.

Anahtar Kelimeler

Soviet Socialist Republic of Gilan, Communist Party of Iran (Persia), Kuchek Han, Jangalis, Iran-Soviet Relations

Kaynakça

• Abrahamian Ervand. “Communism And Communalism in Iran: The Tudah And The Fırqah-i Dimukrat” Int. J. Middle East Stud. London: 1970.
• Abrahamian, Ervand. Humeynizm, İslam Cumhuriyeti Üzerine Denemeler, Çev. Mehmet Toprak, İstanbul: Metis, 2002.
• Abrahamian, Ervand. Iran Between Two Revolutions Princeton: Princeton University Press 1982.
• Abrahamian, Ervand. Modern İran Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Atabaki, Touraj. “The Comintern, teh Soviet Union and Labour Militancy in Interwar Iran”, içinde Iranian-Russian Encounters Empires and Revolutions Since 1800, ed:. S. Cronin, New York: Routledge, 2013.
• Azadi, İsmail. Mülküşşüera-yı Bahar, Tarih-i Muhteser-i Ahzab-ı İran, Cilt I, Tahran: 1978.
• Carr, Edward Hallet. Bolşevik Devrimi Cilt 3, çev. Tuncay Birkan, İstanbul: Metis, 2015.
• Chaqueri, Cosroe “Communism. In Persia to 1941”,Encyclopædia Iranica, Vol. XII, 1,2003, 95-102.
• Chaqueri, Cosroe, The Soviet Socialist Republic of Iran, 1920-1921 Birth of the Trauma, Pittsburgh and London: University of Pittsburgh Press, 1995.
• Chaqueri, Cosroe. “Sultanzade: The Forgotten Revolutionary Theoretician of Iran: A Biographical Sketch," Iranian Studies, 17, no. 2/3, (Spring-Summer 1984): 215-235.
• Chattapadhyay, A. Dr.Bhupendranath Datta and His Study of Indian Society, The University of Burdwan West Bengal, India, 1988.
• Cronin, Stephanie. “Iran’s Forgotten Revolutionary Abulqasim Lahuti and the Tabriz Insurrection” içinde Reformers and Revolutionaries in Modern Iran, New Perspectives on the Iranian Left, ed.Stephanie Cronin, London and New York: Routledge Curzon, 2004.
• Cronin, Stephanie. Iranian–Russian Encounters, Empires and Revolutions Since 1800, London and New York: Routledge, 2013.
• Dailami, Pezhmann. “ The Bolsheviks and the Jangali Revolutionary Movement 1915-1920”, Cahiers du monde russe et soviétique vol 31, 1990, 43-59.
• Dailami, Pezhmann. “The First Congress of Peoples of the East and the Iranian Soviet Republic of Gilan 1920-21”, içinde Reformes and Revolutionaries in Modern Iran, New Perspectives on the Iranian Left, ed.Stephanie Cronin, London and New York: Routledge Curzon, 2004, 85-118.
• Degras, Jane. The Communist International 1919-1943 Documents Volume I, 1919-1922, Oxford: Cambridge University Press: 1956.
• Dunsterville, Lionel Charles. Emperyalizm-ı İngiliz der İran ve Kafkas 1917-1918, çev. Hüseyin Ansari, Tahran: Menüçehri Yayınları, 1978.
• Golkarian, Kadir. Farsça-Türkçe Sözlük/Moheg, İstanbul: Alfa Yayınları, 2005.
• Gündüz, Tufan, Caterino Zeno ve Amborogio Contari’nin Seyahatnâmeleri,Uzun Hasan-Fatih Mücadelesi Döneminde Doğuda Venedik Elçileri, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2016.
• Halliday, Fred. “Revolution in Iran: Was it Possible in 1921?” Khamsin, Journal of Revolutionary Socialist of the Middle East, No 7. London: Ithaca Press, 1980.
• Hambly, Gavin R.G. The Pahlavi Autocracy: Rıza Shah, 1921—1941, içinde The Cambridge History of Iran Volume 7 From Nadir Shah to the Islamic Republic Ed. Peter Avery, Cambridge: Cambridge University Press 2008, 213-244.
• Heşçin, Gaffari Zahid ve Naimi, Abbas. Mutalea-yı Nakş-ı Siyasi-i Kuçek Han der Ferayend-i Nuhzet-i Cengel, Faslname-yi Mutaleat-ı Tarihi, no. 35, (2011): 96-107.
• Hobsbawm, Erich. İlkel Asiler, 19. ve 20. Yüzyıllarda Toplumsal Hareketin Arkaik Biçimleri Üzerine İncelemeler, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul: İletişim, 2014.
• Hoşkelam, Hidayeti. Yaddaşthay-yı Ahmed Kesmayi ez Nuhzet-i Cengel, Reşt: 2004.
• Javadzadeh, Abdolrahim. Marxists into Muslims: An Iranian Irony, FIU Electronic Theses and Dissertations Florida: Florida International University, 2007.
• Kazemzadeh, Firuz. “Iranian Relations With Russia And The Soviet Union, to 1921”, içinde The Cambridge History of Iran Volume 7 From Nadir Shah to the Islamic Republic Ed. Peter Avery, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Keddie, Nikki. “Iran Under The Later Qajars, 1848—1922”, içinde The Cambridge History of Iran Volume 7 From Nadir Shah to the Islamic Republic Ed. Peter Avery, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Kiyanuri, Nureddin. Hatırat-ı Nuriddin Kiyanuri, Müessise-yi Tahkikati ve İntişarati-yi Didga,Tahran İntişarat-ı İtlaat Yayınları, 1992.
• Küçük, Yalçın. Sırlar, İstanbul: İthaki Yayınları, 2004.
• Lenin V.I. Doğuda Ulusal Kurtuluş Hareketleri, çev. Tektaş Ağaoğlu, İstanbul: Belge Yayınları, 1995.
• Lenin, Viladimir I. Sol Komünizm, Bir Çocukluk Hastalığı, çev. Muzaffer Kabagil, İstanbul: Eriş, 2003.
• Lütfi Sunar, “İran’da Çağdaş Düşünce: Devrimden Reforma Fikri Cereyanlar”, Müslüman Dünyada Çağdaş Düşünce Cilt 3, İran Düşüncesi, ed. Lütfi Sunar, Ankara: Yurt Dışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Ravasani, Şapur. Nuhzet-i Mirza Kuçekhan-ı Cengeli ve Avelin Cumhuri-yi Şura-yı der İran, Tahran: Şamşad Yayınları, 1989.
• Rezevinejat, Mir Ebutalib. Çahar Siyasetmedar-ı Milli-yi Muttaki ve Nam Aver-i İran, Tahran, 1998.
• Riddell, John. To the Masses: Proceedings of the Third Congress of the Communist International 1921, Leiden-Boston: Brill Academic Publication, 2015.
• Riddell, John. To the Masses Proceedings of The Fourth Congress of the Communist International, Leiden-Boston: Routledge, 2015.
• Roy, Manabendra nath. Roy’s Memoirs, New Delhi, Madras: Allied Publishers, 1964.
• Sarıahmetoğlu Karagür, Nesrin. Petrolün Sihirli Dünyası Bakü, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Sarıahmetoğlu, Nesrin. Mücadeleye Adanmış Bir Hayat, Neriman Nerimanov, İstanbul: Yeditepe, 2012.
• Shahibzadeh, Yadullah. Marxism and Left-Wing Politics in Europe and Iran, Switzerland: Palgrave Mac Millan, 2019.
• Sheikholeslami, Alireza. “Ḥaydar Khan ʿAmu-Oğlı”, Encyclopædia Iranica, Vol. XII, Fasc. 1,2003.70-71.
• Tudeh’in İtirafları. Çev. Menaf Karadağlı, Ankara: Yeni Atılım Yayınları, 1984.
• Tunçay, Mete. Türkiye’de Sol Akımlar, Cilt I, İstanbul: BDS Yayınları, 1991.
• Ullman, Richard H. Anglo-Soviet Relations, 1917-1921,The Anglo-Soviet Accord, Volume III, The Anglo-Soviet Accord, New Jersey: Princeton University Press, 1972.
• “Minutes of the Second Congress of the Communist International Fifth Session July 28” Marxists Internet Archive, Son Erişim: 20 Ağustos 2020, https://www.marxists.org/history/international/comintern/2nd-congress/ch05.htm
• Political Studies and Research Institute, Son Erişim: 20 Ağustos 2020, https://psri.ir/?id=81b25930,