17. Yüzyılın Sonunda Bir Safevî Elçisinin Osmanlı Devleti’ne Maliyeti

Yıl 2021, , 235 - 269, 31.12.2021

Reyhan Şahin Allahverdi

https://doi.org/10.33201/iranian.982946

Öz

Osmanlı diplomasisine dair olan çalışmamız 1696 yılı sonunda II. Mustafa’nın cülusunu tebrik münasebetiyle İran’dan gönderilen ve İstanbul yerine Edirne’de ağırlanan Horasan Hakimi Ebu’l-Ma’sum Han’ın elçiliğini kapsamaktadır. Dolayısıyla elçinin tayininden itibaren doğu sınırında başlayıp geri dönüşte yine aynı yerde biten diplomasi süreciyle söz konusu elçinin Osmanlı Devleti topraklarında bulunduğu zaman diliminde devletin kendisi için verdiği “tayinat” masrafı ele alınmıştır: İran elçisinin yolculuğunda karşılama, eşlik etme, İstanbul’a gelinceye kadar elçinin ve hizmetinde bulunan maiyetinin yol güvenliğinin sağlanması, konaklama işlerinin düzenlenmesi, İstanbul’a ulaştıktan sonra Anadolu yakasından (Üsküdar), Sarayburnu’na geçirilmesi, sultanın Edirne’de bulunması sebebiyle oraya götürülmesi ve Divan-ı Hümayun’a kabul edilinceye kadar ikamet edecekleri yerlerin donatılması, Divan’a kabulleri sırasında ve sonrasında tatbik edilen teşrifat ve elçilik heyeti için yapılan harcama (tayinat) kalemleri değerlendirilmiştir. Bu dönemde II. Viyana Kuşatması’ndan sonra başlayan Batı cephesindeki uzun savaşın kötü gidişatına bağlı olarak İran’la mevcut barış halinin devamının sağlanması Osmanlı hükümeti açısından son derece önemlidir. Bu nedenle, Osmanlı arşiv kaynaklarına dayanan bu çalışmayla elde edilecek bulguların İran’la olan elçi teatilerinin önemini göstermeye katkı sağlaması umulmaktadır. Diğer bir ifadeyle, elçilik heyeti için yapılan harcamalar üzerinden İran’a atfedilen stratejik ve diplomatik önem analiz edilmiştir. Keza, Osmanlı Devleti’nin Ebu’l-Masum Han’dan önce ve sonra gelen İran elçilerine karşı takip ettiği klasik elçi ağırlama usulleriyle karşılaştırıldığında, teşrifat benzerdir. Merasim ve teşrifatta eski kaidelere riayet edilmekle beraber Osmanlı Devleti’nin Avusturya ve müttefikleriyle savaşta olmasından dolayı elçi nezdinde İran’a karşı bir hayli dostluk ve büyük bir debdebe gösterildiğine dair bulgular elde edilmiştir. Yine elçinin misafir edilmesi ve huzura kabulü sırasında yapılan merasimlerin İstanbul ve saray dışında gerçekleşmesinin bazı farklı yanları bulunmaktadır. Bunlar ve ilave çıkarımlar için başta döneme dair arşiv evraklar ile çağdaş Osmanlı kronikleri ve bazı araştırmalar kullanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

İran, Osmanlı İmparatorluğu, Diplomasi, Safevî Elçileri, Tayinat Sistemi

The Cost of a Safavid Envoy to the Ottoman Empire at the End of the 17th Century

Öz

This paper on Ottoman diplomacy includes the envoy Abu'l-Ma’sum Khan the ruler of Khorasan, who was sent from Iran to congratulate the enthronement of Sultan Mustafa II at the end of 1696 and was hosted in Edirne instead of Istanbul. Therefore, the diplomatic process beginning at the eastern border following the envoy’s appointment and ending at the same point on his return, and the “rations” allotted by the government during the accommodation of the envoy were discussed. The welcoming of the Iranian envoy during his travel, accompanying him on his journey to Istanbul, ensuring the safety of the road for him and his entourage as he journeyed to Istanbul; after reaching Istanbul, his crossing from the Anatolian side (Uskudar) to Sarayburnu; his taking to Edirne as the Sultan was there and equipping the places where they would reside until the envoy had an audience before the Imperial Divan; the honours and expenses (allotment/tayinat) made for the delegation during and after their admission to the Court were tried to be evaluated. It was extremely important during that time for the Ottoman government to ensure the continuation of the current peace with Iran, depending on the bad course of the long war on the Western front, which started after the Second Siege of Vienna. Hence, it is hoped that the findings to be obtained through this study, which is based on Ottoman archival sources, will contribute showing the importance of envoy exchanges with Iran. In other words, the strategic and diplomatic importance attributed to Iran through the expenditures made for the delegation was analyzed. Likewise, the ceremony is similar when compared with the classical methods of hosting the envoys of the Ottoman Empire against the Iranian envoys who came before and after Ebu'l-Ma’sum Khan. Although classical rules were followed in ceremonies, it became clear that as the Empire was at war with Austria and its allies, a great deal of friendship and pomposity was shown to Iran in the envoy’s presence. Again, the ceremonies held during the accommodation and reception of the envoy have some different aspects as they all took place outside of Istanbul and the palace. For these and additional inferences the archival documents of the period, contemporary Ottoman chronicles, and some researches have been employed.

Anahtar Kelimeler

Iran, Ottoman Empire, Diplomacy, Safavid Envoys, Tayinat System

Kaynakça

• And, M. (1970). XVI. yüzyılda elçilikler ve elçiler. Hayat Tarih Mecmuası, (3), 20-25.
• Arı, B. (2004). Early Ottoman diplomacy: Ad hoc period. İçinde A.N. Yurdusev (Ed.), Ottoman diplomacy studies in diplomacy (pp. 36-65). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230554436_3
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 102/11060.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 107/11659.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 16/1550.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 19/1866.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 27/2677.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 28/2753.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 32/3188.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 40/3914.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Ali Emiri Sultan Mustafa II. (AE.SMST.II.) 59/6140.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Matbah-ı Amire Eminliği (D.BŞM.MTE) 10694. BOA, Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Matbah-ı Amire Eminliği (D.BŞM.MTE) 11059.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Cevdet Hariciye (C.HR.) 134/6698.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Divan-ı Hümayun Sicilleri Name-i Hümayun Defteri (A.DVNS. NMH.d.), 5.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, İbnülemin Hariciye (İE.HR.) 4/424.
• Busbecq, O. G. (2014). Türk mektupları. (Çev. D. Türkömer). İş Bankası Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1555-1560)
• Can, M. (2019). Osmanlı diplomasisinde mihmandar geleneği. Akademik Bakış Dergisi, 13(25), 267-285. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/884360
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. (1995). Zübde-i vekâyiât tahlil ve metin (1066-1116/1656-1704). (Haz. A. Özcan). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Düzbakar, Ö. (2009). XV-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde elçilik geleneği ve elçilerin iaşelerinin karşılanmasında Bursa’nın yeri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6) 182-194. https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/diplomatic-tradition-in-the-ottoman-state-in-15th18th-centuries-and-the-status-of-bursaregarding-the-provisioning-of-env.pdf
• Gerlach, S. (2010). Türkiye günlüğü. Cilt 1. (Çev. T. Noyan). Kitap Yayınevi. (Orijinal yayın tarihi 1573-1576)
• Gündüz, T. (2008). Safevîler. İçinde Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 35, s. 451-457). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gündüz, T. (2015). Son kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe Yayınevi.
• Hammer Purgstall, J. (1992). Büyük Osmanlı tarihi (Cilt. 12). (Haz. M. Çevik). Üçdal Neşriyat.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen ve Muhammed Yusuf Vâle-yi İsfahânî. (2019). Târih-i âlem-ârâ-yi Abbasî (Cilt 4). (Çev. A Genceli & Haz. İ. Aka). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Korkut, H. (2003). Osmanlı sefaretnameleri hakkında yapılan araştırmalar, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(2), s. 491-511. https://www.scribd.com/document/397337961/Korkut-Hasan-Osmanli-Sefaretnameleri-Hakkinda-Yapilan-Arastirmalar-pdf
• Kurtaran, U. (2019, Mart 18-20). Osmanlı-İran ilişkileri ve defter emini Mehmed B. Şair Nahifi’nin İran sefareti (1698-1699) [Tam metin]. Uluslararası Türkiye Vizyonu Kongresi, Adana, Türkiye. https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AW71QGVByZgeuuwf-pBt
• Kütükoğlu, B. (1994). Vekayi'nüvis makaleler. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (1989). XVIII. yüzyılda fevkalade elçilerin ağırlanması. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 17(1-2), 199-231.
• Kütükoğlu, M. S. (1994). Osmanlı belgelerinin dili. Kubbealtı Neşriyat.
• Mercan, H. (1996). Teşrifâtî-zâde Mehmed Efendi’nin defter-i teşrifâtı (transkripsiyon ve değerlendirmesi) [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Ocak, A.Y. (2002). Osmanlı kaynaklarında ve modern Türk tarihçiliğinde Osmanlı-Safevî münasebetleri (XVI.-XVII. yüzyıllar). Belleten, 66(246), 503-516. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/3605/tur
• Özcan, A. (2000). Anonim Osmanlı Tarihi. Türk Tarih Kurumu.
• Özlü, Z. (2013). XIX. yüzyılın ilk yarısında ıstabl-ı âmirenin gelir ve giderleri ile ilgili bir değerlendirme. Bilig, 65, 259-284. http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/2415-published.pdf
• Raşid, M. E. & Çelebizâde, İ. A. E. (2013). Tarih-i Raşid ve zeyli (Cilt 1). (Haz. A. Özcan, Y. Uğur, B. Çakır, & A. Z. İzgöre). Klasik Yayınları.
• Sak, İ. (2009). 1136-1141 yılları arasında İstanbul’a gelen İran elçilerinin bazı masrafları. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, (16), 117-161. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/151596
• Selânikî, M. E. (1999). Tarih (Cilt I). (Haz. M. İpşirli). TTK Yayınları.
• Sevinç. N. (2012). Osmanlı Devleti’ndeki İran elçilerinin gelir ve giderleri (1696-1741) (Kayıt no. 293030) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Şahin Allahverdi, R. (2019). İsmiyle yaşayanlar: Siyavuş Paşa ve vakıfları. İdeal Kültür Yayınları.
• Teply, K. & Baykal, B. S. (1969). Nemçe imparatorlarının İstanbul’a yolladığı elçi heyetleri ve bunların kültür tarihi bakımından önemli tarafları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 12, 247-263. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000373
• Topaktaş Üstüner, H. (2021). Bab-ı Ali’nin tayinat uygulamalarında Avusturya elçileri (18. Yüzyıl). Near East Historical Review, 11(2), 1-18. http://dx.doi.org/10.29228/nehrreview.49773
• Topaktaş, H. (2015). Osmanlı diplomasisinde “tayinat” sisteminin uygulanışı ve kaldırılışı (1794) üzerine bazı tespitler. Akademik İncelemeler Dergisi, 10(1), 31-49. https://doi.org/10.17550/aid.63168
• Topal, M. (2001). Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa - Nusretnâme tahlil metin (1106-1133/1695-1721) (Kayıt No. 102494) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Turan, S. (1964). 1560 tarihinde Anadolu’da yiyecek maddeleri fiyatlarını gösteren bir İran elçilik heyeti masraf defteri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 22(3-4), 273-294. https://doi.org/10.1501/Dtcfder_0000000417
• Unat, F.R. (2008). Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teşkilatı. TTK.