Safevî Devleti'nde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şiî Ulemayla İlişkileri

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 11 - 51, 30.06.2017

Gülay Karadağ Çınar

Öz

Safevî Devleti Oniki İmam Şia
inancı temelinde şekillenmiştir. Müesseseleşme sürecinde ise bu yaklaşımını
değiştirmemiştir. Ancak Kızılbaş sufiler olarak adlandırılan devletin kurucu
öğeleri yönetimden yavaş yavaş uzaklaştırılmıştır. Onların yerini bürokraside
gulam olarak tabir edilen Kafkas halklar, dini ve hukuki müesseselerde ise
muhacir ulema almıştır. Bu dönüşüm Şah İsmail tarafından başlatılmış Şah I.
Abbas tarafından tamamlanmıştır. 1501 yılında Şah İsmail hem siyasi hem de dini
otoritenin temsilcisidir. Devletin ikinci hükümdarı Tahmasb ise dini
yetkilerini büyük oranda Sadr’a devretmiştir. Ancak dini ve hukuki idarenin
sıkı takipçisi olmuştur. Nitekim bu çalışma kapsamında önce Safevî
hanedanlığının tarikat liderliğinden hükümdarlığa yükselişi incelenecektir.
Akabinde Şah’ın kendi bünyesinde topladığı dini yetkileri İran’da tesis ettiği
Şiî ulema sınıfıyla paylaşımı ortaya koyulacaktır. Ayrıca yeni devlet düzeninde
din adamlarının sorumlulukları üzerinde durulacak ve Şah ile münasebetleri tartışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Safevî Hanedanlığı, Kızılbaş sufiler, ulema, iktidar

Shahs the Representative of the Religious Authority in the Safavid State and the Relations Between Shia Scholars

Öz

The Safavid State have been formed
on the basis of the Twelve-Imam Shi‘ia. This approach of the state has not
changed in the period of institutionalization. However, the founding elements
of the state named as the Qizilbash sufis slowly has been deported from the
administration. The Caucasion nations who called as “gulam” in the bureaucracy
and the immigrant scholars in the religion and juristic institutions have took
the place of them. This transformation has been started by Shah Ismail
(1501-1524) and has been completed by Shah Abbas I (1587-1629). Shah Ismail
represented both the political and religious authority since 1501. Second king
of the state, Tahmasb handed over his own religious authorities in great
measure to the Sadr. But he was an strict follower of the religious and
juridical administrations. In this paper firstly the rising of Safavid Dynasty
from the order leadership to the sovereignty will be examinated. Then how the
Shah shared his religious authority with the group of Shiite scholars,
constituted by himself in Persia will be explained. Besides in the new state
system after Abbas I will be emphasized both the relations between the Shah
Safi-the scholars and will be defined authorities of the clergy.

Anahtar Kelimeler

The Safevîd Dynasty, the Qizilbash sufis, Shah Safi, the scholars, power

Kaynakça

• AHMADOV, Shahi, Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci, Yayımlanmamış Dr. Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005.
• AKTAN, Coşkun Can, “Değişim ve Liderlik Üzerine Özlü Sözler”, Yeni Global Gerçekler, Tugiad yay., İstanbul 2000. http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/ozlu-sozler/aktan-degisim-liderlik.pdf, 22.12.2016.
• ALGAR, Hamid, “Ehl-i Hak”, DİA, C. X, Ankara s. 513-515.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, Safevîye Tarikatı Tarihi, Berikan yay., Ankara 2014.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, “Safevî Hükümdarı Şah Abbas’ın Dinî Siyaseti”, Turkish Studies, VI/3, Ankara 2011, ss. 1329-1337.
• BABAYAN, Kathryn, “Safavid Synthesis: From Qizilbash Iran to Imamite Shi’ism”, Iranian Studies, Vol. 27, No. 1/4, 1994. pp. 135-161.
• BULUT, Mehmet, “Osmanlı’dan Günümüze Müftülerin Seçimleri, Atanmaları ve Seçimlerinde Esas Alınan Eğitim Kriterleri”, Dini Araştırmalar, XV/42, Ankara 2012, ss. 80-98.
• ÇELENK, Mehmet, “Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 4, Çanakkale 2014, ss 7-35.
• DEMİRCİ, Kürşat, “Hulûl”, DİA, C. XVIII, Diyanet Vakfı yay., ss. 340-341.
• EFENDİYEV, Oktay, Azerbaycan Safeviler Devleti, Şark-Garp yay., Bakü 2007.
• ERAVCI, H. Mustafa, “Safevî Hanedanı”, Türkler, C. VI, Yeni Türkiye yay., Ankara 2002 ss. 882-892.
• FELSEFİ, Nasrullah, Zendegânî Şah Abbas-ı Evvel, c. III, İntişârât-ı İlmî, Tahran 1375.
• GÜNDÜZ, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe yay., İstanbul 2010.
• KARADENİZ, Yılmaz, “Safevî Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 3, Amasya 2014, ss. 53-67.
• KEVEN, Ahmet, “Şah İsmail’in Mezhebi Eğilimlerinin Anadolu ve İran Coğrafyasına Etkileri”, IJOSES, II/3, 2015 ss. 9-26.
• KEVSERANÎ, Vecih, Fakih ve Sultan Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi, Yeni Zamanlar yay., İstanbul 2006.
• KONUR, Himmet, “Mesnevi’de Mürit-Mürşid İlişkisi”, Tasavvuf Akademi, Sayı 14 (Mevlana Özel Sayısı), Ankara 2005, ss.149-157.
• MAZZAOUI, Michel M., Shiʻism and The Rise of The Safavids, The Doctoral Thesis, The University of Princeton, New Jersey 1965.
• MINORSKY, V., Tadhkirat al-Mulûk A Manual of Safavid Administration (1137/1725),The University of Cambridge pres, Cambridge 1980.
• MOHAMMEDNEJAD, Hamidreza, “Erdebil Tarikatı ve İlhanlılar: Tasavvuf ve Siyaset İlişkisinde Yeni Dönem”, TAD, XXXIV/57, Ankara 2015, ss. 99-120. NASR, Hossein, “Religion in Safavid Persia”, Iranian Studies, V. 7, No.1/2, 1974, pp. 271-286.
• NEWMAN, Andrew J., Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire, Tauris pres, London 2006.
• ÖNGÜREN, Reşat, “Safeviyye”, DİA, C. 35, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2008, ss. 460-462.
• ROEMER, H.R. “The Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars”, The Cambridge History of Iran Volume 6 The Timurid and Safavid Periods, Ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge University pres, Cambridge 1986, pp. 16-39.
• SARIKAYA, Mehmet Saffet, “Şah Hatayî’nin Şiirlerinde Bazı Dini-Tasavvufi İnanç Motifleri ve Anadolu Alevi Kültüründe Şah Hatayî’nin İzleri”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, Sayı 6, Ankara 2013, ss. 33-44.
• SAVORY, Roger, “The Safavid Administrative System”, The Cambridge History of Iran Volume 6 The Timurid and Safavid Periods, Ed. Peter Jackson and Laurence Lockhart, Cambridge University pres, Cambridge 1986.
• SAVORY, Roger, “The Safavid State and Polity”, Iranian Studies, V. 7, No. 1/2, pp. 179-212.
• Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar Giovanni Maria Angiolello-Venedikli Bir Tüccar ve Vincenzo D’Alessandri’nin Seyahatnâmeleri, çev. Tufan Gündüz, Yeditepe yay., İstanbul 2007.
• SMITH, John Masson, The History of The Sarbadar Dynasty 1336-1381 A.D. And its Sources, Mouton pres, Paris 1970.
• STEWART, Devin J., “Polemics and Patronage in Safavid Iran: The Debate on Friday Prayer During the Reign of Shah Tahmasb”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 72, No. 3, London 2009, pp. 425-457.
• TURNER, Colin Paul, The rise of Twelver Shi’ite externalism in Safavid Iran and its consolidation under ’Allama Muhammad Baqir Majlisi (1037/1627-1110/1699), The Doctoral Thesis, Durham University, Durham, 1989, s. 119-120, http://etheses.dur.ac.uk/959/, 16.11.2016.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “İslam Düşüncesinde Hulûl” DİA, C. XVIII, Diyanet Vakfı yay., ss. 341-344.
• YOUSSEF-JAMALİ, Mohammad Karim, The Life and Personality of Shah İsmail I (1487-1524), The Doctoral Thesis, University of Edinburg, Edinburg 1981.
• YÜCE, Abdülhakim, “Tasavvufta İnsan-ı Kâmil ve Mevlana”, Tasavvuf Akademi, Sayı 14 (Mevlana Özel Sayısı), Ankara 2005, ss. 63-75.
• VELİYEVA, Zülfiye, Safevi Devlet Teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre), Yayımlanmamış Dr. Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.