Safevi Dönemi Şiî Ulema ve Velâyet-i Fakih’in Ortaya Çıkmasını Hazırlayan Tarihsel Süreç Üzerine

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 1, 61 - 90, 30.06.2018

Menderes Kurt

https://doi.org/10.33201/iranian.434013

Cited By: 2

Öz

16. yüzyıldan 18. yüzyılın başlarına kadar İran coğrafyasında hâkimiyet süren Safevi Devleti’nin şiar edindiği İsnâ Aşeriye Şiiliği’nin bu dönemde geliştirmiş olduğu yeni yorum, bugün İran’daki molla yönetiminin (Velayet-i Fakih) temellerinin atıldığı dönem olmuştur. Şah İsmail’in Şiîliği devletin resmi mezhebi ilan etmesi ve Safevilerin İran’ın dışından Şiî ulema getirmeleri hem Safevi Devleti’nin hem de İran’ın toplumsal-siyasal kaderini değiştirmiştir. Safevi dönemi Şiî Usûlî ve Ahbârî ekolü takip eden ulema arasında meydana gelen tartışmalar, İsnâ Aşeriye Şiîliğini şekillendirmiş ve Şiî ulemanın Gaib İmam’ın yokluğunda devlet yönetimine talip olmalarına, günlük yaşamı yönlendirme ve dinin gerektirdiği ritüelleri uygulayabilmelerine imkân tanımıştır. Bu çalışma, bugün İran’daki Velâyet-i Fakih yönetiminin temellerinin atıldığı Safeviler dönemi İran’ının Şiîleşmesi, dışarıdan Şiî ulema getirilmesi, Şiî ulemanın siyasi, sosyal ve dini tartışmaları, devlet-ulema ilişkileri, Şiî ulemanın önündeki engelleri kaldırarak güçlenmesi gibi konular çerçevesinde Velayet-i Fakih yönetimini ortaya çıkaran süreci ele almayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Safeviler, Şiî Ulema, Usûlî ve Ahbârî Ekol, İsnâ Aşeriye Şiîliği, Gaib İmam, Velâyet-i Fakih

The Safavid Period Shi’i Ulama and the Historical Process Preparing the Emergence of the Vilayat-e Faqih

Öz

The new interpretation of the Twelver Shi’ism supported by the Safavid State which dominated Iran from the 15th century until the beginning of the 18th centry, has strengthened the power of the mullah administration in Iran (Vilayat-e Faqih). Shah Ismail’s declaration of the Shi’ism as an official sect of the state and the Safevid dynasty’s Shi’ite ulama import from outside of Iran have changed both the social and the political destiny of the Safavid state and Iran society. The discussions that took place between the ulema following Shi’a rationalist (Usûli) and traditionalist (Ahbâri) school in the Safavid period, has shaped the Twelver Shi’ism and in the absence of the Gaib Imam, allowed Shi’ite Ulama to serve in the state administration and to intervene more in social and religious matters. This study claims that the foundations of Vilayat-e Faqih were built during the Safavid period. In this framework this work deals with issues such as: The expansion of Shi’ite sect in the Safavid period in Iran, Shi’ite ulama import from outside of Iran, the empowerment of the ulama and involvement in government administration, state-ulama relations, Within the framework of these issues, this study aims to explain the historical process during the Safavid Dynasty that enabled the Vilayat-e Faqih administration to came to power in Iran in 1979.

Anahtar Kelimeler

Safavid, Shi’ite Ulama, Twelver Shi’ism, Usuli and Ahbari School, Gaib Imam, Vilayat-e Faqih

Kaynakça

• Algar, Hamid, “İran (III. Kültür ve Medeniyet)”, DİA, Cilt, 22, (2000): 409-413. Arjomand, Said A., “The Office of Mulla-bashi in Shi’ite İran”, Studia Islamica, 57, (1983): 135-146. Arjomand, Said Amir, Authority and Political Culture in Shi’ism, State University of New York Press, 1988. Corbin, H., “Şiîlikte Velâyet Kavramı”, Çev.: Sabri Hizmetli, AÜİFD, XXVI (1983): 717-726. Çelenk, Mehmet, “Safevîler Döneminin Şiî-Sünni İlişkileri Üzerinde Etkisi”, Mezhep Araştırmaları, VI/2 (Güz 2013): 63-85. Çelenk, Mehmet, “Safevîleri Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 4, (2014): 7-35. Çelenk, Mehmet, 16-17. Yüzyıllarda İran’da Şiîliğin Seyri, Bursa: Emin Yayınları, 2016. Çınar, Gülay Karadağ, “Safevi Devleti’nde Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şiî Ulemayla İlişkileri”, İran Çalışmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı: 1, (2017): 11-51. Daftary, Farhad, Şii İslam Tarihi, Çev.: Ahmet Fethi, İstanbul: Alfa Tarih, 2016. Fettah, İrfan Abdulhamid, “İmâmiyye Şîa’sında Velâyet-i Fakih, Tarihi Arka Plan”, Çev.: Seyit Bahcıvan, Marife, Yıl. 9, Sayı: 2 (Güz 2009): 243-258. Gökbulut, Süleyman, “Safevîler Devrinde Şiîliğin Yayılmasında Tasavvufun Rolü: Tasavvuf Tarihi Açısından Bir Değerlendirme”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı: 30 (2016/2): 269-297. Gündüz, Tufan, “Safeviler”, DİA, Cilt 35 (2008): 451-457. Gündüz, Tufan, “Tahmasb”, DİA, Cilt: 39 (2010): 413-415. Hourani, Albert, “Cebel-i Amil’den İran’a”, Çev.: Habib Kartaloğlu, Usûl İslâm Araştırmaları, Sayı: 23 (Ocak-Haziran 2015): 213-226. Hourani, Albert, “The Safavid Era”, Expectation of The Millenium, Shiism in History, ed.: Seyyed Hossein Nasr, State University of New YorkPress, 1989. İmam Humeyni, Velâyet-i Fakih: İslam Devleti, İmam Humeyni’nin –ks- Eserlerini Tanzim ve Yayınlama Müessesesi: http://ankara.icro.ir/uploads/islamic_government.pdf Kallek, Cengiz, “Sânî Muhakkık-ı Kerekî”, DİA, Cilt: 25 (2002): 280-282. Kaymal, Cansu, “Şia’da İmamet Meselesi ve Egemenlik”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, (Haziran2017): 172-195. Keddie, Nikki R., “The Roots of the Ulema’s Power in Modern Iran”, , Studia Islamica, No. 29 (1969): 31-53. Kevserani, Vacih, Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi, Çev.: Muhlis Canyürek, İstanbul: Denge Yayınları, 1992. Küpeli, Özer, Osmanlı-Safevi Münasebetleri, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014. Lapidus, Ira M., İslam Toplumları Tarihi: Hz. Muhammed’den 19. Yüzyıla, Cilt 1, İstanbul: İletişim, 2013. Lapidus, Ira M., İslâm Topluları Tarihi: 19. Yüzyıldan Günümüze, Cilt 2, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010. Momen, Moojan, An Iıntroduction to Shi’i İslam, New York: Yale University Press, 1985. Onat, Hasan, “Şiî İmâmet Nazariyesi”, AÜİFD, XXXII (1992): 89-110. Perry, Elise, “The Rise of Shi’ism in Iran”,Cross-Section: The Bruce Hall Academic Journal, Vol: VI, 2010: 121-136. Salih, Subhi, İslam Kurumları, Çev.: İbrahim Sarmış, Ankara: Fecr Yayınevi, 1999. Sümer, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: Güven Matbaası, 1976. Taflıoğlu, Serkan, “İran İslam Cumhuriyeti’nde Egemenlik ve Meşrûiyet Kaynağı ‘Velâyet-i Fakih’”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 68, No. 3 (2013): 95-112. Tarik, Ramazan, “Şia’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfis”, Mezhep Araştırmaları, VII, 1, (Bahar 2014): 251-259. Teber, Ömer Faruk, “XVI. Yüzyılda Kızılbaşlık Farklılaşması”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: 2005. Uyar, Mazlum, “Tasavvuftan Teşeyyu’a (İmâmiyye Şiası) Geçiş ve Tasavvufa karşı Alınan Tavır”, Akademik Araştırmalar, Sayı: 3, (1999-2000): 121-139. Uyar, Mazlum, “Velayet-i Fakih’in Ortaya Çıkışı ve Değerlendirilmesi”, Dini Araştırmalar, Cilt. 2, Sayı: 6 (Ocak-Nisan 2000): 77-98. Uyar, Mazlum, Şiî Ulemânın Otoritesinin Temelleri, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004. Üstün, İsmail Safa, “Velâyet-i Fakih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 43 (2013): 19-22. Yazıcı, Tahsin, “Cüneyd-i Safevi”, DİA, Cilt 8 (1993): 123-124.