Nadir Şah Afşar’ın Ölümünden Sonra İran’da İktidar Savaşları ve Kerim Han Zend’in İktidar Yürüyüşü (1747-1763)

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 23 - 52, 30.06.2024

Cafer Açar

https://doi.org/10.33201/iranian.1416099

Öz

Kerim Han Zend’in iktidarı modern İran tarihinin en önemli dönemlerinden birini oluşturmaktadır. Safevi Devleti’nin zayıflamasıyla birlikte İran’a yapılan Afgan saldırıları, ülkede büyük bir siyasal krize yol açtı. Afşar hanedanının kurucusu Nadir Şah Afganları bertaraf ettikten sonra İran’ı istikrara kavuşturmayı başardı ancak Nadir’in uyguladığı totaliter yönetim onun 1747 yılında öldürülmesiyle sonuçlandı. Nadir’in ardılları arasında başlayan kıyasıya rekabet İran tarihinin en etkili simalarından birinin, Kerim Han Zend’in İran’ın siyasi arenasında boy göstermesine fırsat sundu. Nadir Şah tarafından Horasan’da mecburi ikâmete tâbi tutulan Zendler Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra Kerim Han’ın liderliğinde ana yurtları Peri ve Kemazan’a geri döndüler. 1751 yılında kendisini Vekil-i Reaya olarak ilan eden Kerim Han Zend; Hasan Ali Han Erdelani, Ali Merdan Han Bahtiyari, Azad Han Afgan, Muhammed Hasan Han Kaçar ve Feth Ali Han Afşar ile yaptığı savaşları kazandı ve 1763 yılı itibariyle İran’ın tek hâkimi oldu. Bu çalışmada özellikle Zend dönem kaynakları esas alınarak Kerim Han’ın rakipleri ile yaptığı savaşlar ve onun iktidar yürüyüşü mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İran, Nadir Şah, Zendler, Kerim Han, Vekil-i Reaya

Power Struggles in Iran After The Death of Nadir Shah Afshar and Karim Khan Zend’s March to Power (1747-1763)

Öz

The reign of Karim Khan Zend constitutes one of the most important periods in the history of modern Iran. With the weakening of the Safavid Empire, the Afghan attacks on Iran led to a major political crisis in the country. Nadir Shah, the founder of the Afshar dynasty, managed to stabilise Iran after eliminating the Afghans, but Nadir’s totalitarian rule resulted in his assassination in 1747. The fierce rivalry between Nadir’s successors provided an opportunity for one of the most influential figures in Iranian history, Karim Khan Zend, to appear on the Iranian political scene. After Nadir Shah’s assassination, the Zends, who had been forced to live in Khorasan by Nadir Shah, returned to their homeland of Peri and Kemazan under the leadership of Karim Khan. In 1751, Karim Khan Zend, who declared himself as Vekil-i Reaya, won the wars against Hasan Ali Khan Erdelani, Ali Merdan Khan Bakhtiyari, Azad Khan Afghan, Muhammad Hasan Khan Qajar and Fath Ali Khan Afshar and became the sole ruler of Iran by 1763. In this study, Kerim Khan’s wars with his rivals and his march to power are analysed based on the sources of the Zend period.

Anahtar Kelimeler

Iran, Nadir Shah, The Zends, Karim Khan, Deputy of Reaya

Kaynakça

• Açar, C. (2019). Safevi kroniklerinde Dımdım kalesi kuşatması ve Emir Han Bradosti. Avesta Yayınları.
• Açar, C. (2023). İmparatorluk ve emirlik: Erdelan emirliği Osmanlı ve İran imparatorlukları arasında bir Kürt emirliği (Kayıt No. 789014) [Doktora tezi, Artuklu Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Asef, M. H. (2537). Rüstemü’t-tevarih. İntişarat-ı Emir Kebir.
• Aştiyani, A. İ. (1386). Tarih-i İran. İntişarat-ı Debir.
• Bazen, P. (1340). Nameha-yı tebib-i Nadir Şah (Çev. A. A. Heriri). İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli.
• Cevdet Paşa, A. (2018). Tarih-i Cevdet. TTK Yayınları.
• Dünbüli, A. B. (1349). Tecrübetü’l-ahrar ve tesliyetü’l-ebrar. (C. 1). Tash. Hasan Kazi Tabatabai. İntişarat-ı Müessese-yi Tarih ve Ferheng-i İran.
• Erdelani, M. M. (2020). Erdelan tarihi. (Çev. C. Açar). Nûbihar Yayınları.
• Esterabadi, M. M. H. (1366). Dürre-i Nadire (tarih-i asr-ı Nadir Şah). Vezaret-i Ferheng ve Amuzeş-i Âli.
• Esterabadi, M. M. H. (1390). Cihanguşa-yı Nadiri. Donya-yı Ketab.
• Floor, W. M. (1367). Eşref-i Afgan der tahtgah-ı İsfahan. (Çev. E. Sırri). İntişarat-ı Tus.
• Gaffari-yi Kaşani, E. H. (1369). Golşen-i Murad. İntişarat-ı Zerin.
• Golıstane, M. E. (2536). Mücmelü’t-tevarih. Müessese-yi İntişarat ve Çap-ı Danişgah-ı Tahran.
• Hedayet, R. K. H. (1380). Ravzatü’s-safa-yı Nasıri. İntişarat-ı Esatir.
• Hedayeti, Hadi. (1336). Tarih-i Zendiyye (İran der zeman-ı Kerim Han). (C. 1). İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran.
• Kadı, M. Ş. (1389). Zübdetü’t-tevarih. İntişarat-ı Tevekkoli.
• Kadı, M. Ş. (2019). Tarih-i Kurd. (Çev. C. Açar.). Avesta Yayınları.
• Kelanter-i Fars, M. M. (1362). Ruzname-yi Mirza Muhammed kelanter-i Fars. İntişarat-ı Tehur.
• Krusinsky, J. T. (1363). Sefername-i Krusinsky. (Çev. A. Dünbüli). İntişarat-ı Tus.
• Kuhmerei, Z. (2536). Zeyl-i mücmelü’t-tevarih. Müessese-yi İntişarat ve Çap-ı Danişgah-ı Tahran.
• Malcom, S. J. (1369). Tarih-i kâmil-i İran. (Çev. M. İ. Heyret). (C. 2). İntişarat-ı Efsun.
• Maraşi-yi Safevi, M. M. H. (1362). Mecmeu’t-tevarih. Kitabhane-i Senai.
• Mehmed Paşa, K. R. (2003). Tahkik ve tevfik. Kitabevi Yayınları.
• Mervi, M. K. (1364). Alem ara-yı Nadıri. Nakş-ı Cihan.
• Musevi, M. S. (1363). Tarih-i Giti Güşa. İntişarat-ı İkbal.
• Müstevfi, M. M. (1375). Zübdetü’t-tevarih. Mecmua-yı İntişarat-ı Edebi ve Tarihi-yi Movkufat-ı Doktor Mahmud Afşar-ı Yezdi.
• Nevai, A. (1348). Kerim Han Zend. İntişarat-ı Ketabhane-yi İbni Sina.
• Nevai, A. (1368). Nadir Şah ve bazmandeganeş. İntişarat-ı Esnad-ı Milli.
• Niebuhr, C. (1354). Sefername-yi Karsten Nibur (Çev. P. Recebi). İntişarat-ı Tuka.
• Numan Efendi, E. S. (1999). Tedbirat-ı pesendide. TTK Yayınları.
• Nureddin Şuşteri, A. (1924). Tezkire-i Şuşter. Kalküta.
• Otter, J. (1363). Sefername-i Jean Otter (asr-ı Nadir Şah). (çev. E. İkbali). Sazıman-ı İntişarat-ı Cavidan.
• Özcan, A. (2006). Nadir Şah. TDV İslam Ansiklopedisi. (C. 32). 276-277. Perry, J. (1365). Kerim Han Zend (Çev. E. M. Saki). İntişarat-ı Feraz.
• Razmara, H. A. (1331). Ferheng-i coğrafya-yı İran. (C. 5). Çaphane-yi Arteş.
• Recebi, P. (1289). Kerim Han-ı Zend ve zeman-ı u. Kitab-ı Amme.
• Reşid (Edibü’ş-Şuara), M. (1345). Tarih-i Efşar. İntişarat-ı Şura-yı Merkezi-yi Çeşn-i Milli-yi 2500 Sale-yi Şahenşahi-yi Azebaycan-ı Garbi.
• Semnani, A.P. (1372). Lutf Ali Han Zend. Kitab-ı Numune.
• Taki-yi Sarevi, M.F. (1371). Tarih-i Muhammedi (Ahsenü’t-tevarih). Müessese-yi İntişarat-ı Emir Kebir.
• Toğaç, S. (2000). Kırımlı Mustafa Rahmi Efendi’nin İran sefaretnamesi. (Kayıt No. 94555) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Vakayinigar, M. A. E. (1381). Eşair, ilat ve tevaif-i Kurd. İntişarat-ı Tevekkoli.