An Evaluation on the Impact of Sheikh Ubaydullah Rebellion on the Nestorian Mission in Urmia

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 335 - 360

İbrahim Tarduş , Mehmet Şirin Filiz

https://doi.org/10.33201/iranian.1518166

Öz

In the 19th century, the wars between the Ottoman Empire and the Iranian Empire, both with each other and with Russia, caused great destruction in both countries. The devastation along the borders of both states was even greater, and the people living in these regions were greatly affected by these devastations. The Kurds living in the border regions were also affected by the same negativity. Kurds were looking for a way out of the chaotic environment they were in. As a result, a rebellion was launched in 1880 under the leadership of Sheikh Ubeydullah. This rebellion deeply affected many different ethnic and religious communities living in the region. For this reason, this study aims to examine the effects of the revolt which led Sheikh Ubeydullah against Iran in the last months of 1880 on the Urmia Nestorian mission established by American Protestant missionaries. For this purpose, first of all, to understand the historical framework that led to the emergence of a sheikh as the leader of a political rebellion, the period from the post-Chaldiran War period, which is an important historical period for the Kurds, to the last quarter of the nineteenth century is discussed and the conditions under which Sheikh Ubeydullah’s rebellion started, how it developed and how it ended are emphasized. Then, the historical process that brought American Protestant missionaries to Iran is analyzed with the information based on the notes of the missionaries who took part in establishing the Urmia Nestorian mission.

Anahtar Kelimeler

Iran, Ottoman Empire, missionary, Sheikh Ubeydullah, Dr. Cochran

Şeyh Ubeydullah İsyanının Urmiye Nesturi Misyonu Üzerindeki Etkisine Dair Bir Değerlendirme

Öz

XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve İran İmparatorluğu’nun hem birbirleriyle hem de Rusya’yla yaptığı savaşlar her iki ülkede de büyük tahribatlara yol açmıştı. Her iki devletin sınır boylarında yaşanan tahribatlar büyük olduğu için bölgede yaşayan insanlar bu tahribatlardan daha fazla etkilenmişti. Sınır bölgelerinde mukim Kürtler için de aynı olumsuzluklar geçerliydi. Kürtler içerisinde bulundukları kaotik ortamdan kurtulmak için kendilerine çare aramaktaydılar. Bu arayışların bir sonucu olarak 1880 yılında Şeyh Ubeydullah önderliğinde İran’a karşı bir isyan başlatıldı. Bu isyan bölgede yaşayan birçok farklı etnik ve dini topluluğu da derinden etkiledi. Bu nedenle bu çalışmanın amacı 1880 yılının son aylarında Şeyh Ubeydullah önderliğinde İran’a karşı gerçekleştirilen isyanın, Amerikalı Protestan misyonerler tarafından kurulan Urmiye Nesturi misyonunda yaratmış olduğu etkileri incelemektir. Bu amaçla öncelikle bir şeyhi politik bir isyan lideri olarak ortaya çıkaran tarihsel çerçevenin anlaşılması için Kürtler açısından önemli bir tarihsel dönemeç olan Çaldıran Savaşı sonrası dönemden XIX. yüzyılın son çeyreğine kadarki periyod ele alınmış ve Şeyh Ubeydullah isyanının hangi koşullar altında başladığı, nasıl geliştiği ve nasıl sonuçlandığı üzerinde durulmuştur. Sonrasında Amerikalı Protestan misyonerleri İran’a getiren tarihsel süreç, Urmiye Nesturi misyonunun kuruluşunda yer alan misyonerlerin notlarından elde edilen bilgilerle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran, Osmanlı İmparatorluğu, misyonerlik, Şeyh Ubeydullah, Dr. Cochran

Kaynakça

• Ameer, J. P. (2018). Introduction. İçinde J. Perkins, Missionary life in Persia. Gorgias Press.
• Ateş S. (2014). In the name of the caliph and the nation: the Sheikh Ubeidullah Rebellion of 1880–81, Iranian Studies, 47(5), 735-798. https://doi.org/10.1080/00210862.2014.934151
• Averyanov, P. İ. (2010). Osmanlı İran Rus savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl) Türkiye İran ve Rus Kürtlerinin çağdaş politik durumu/bir tarih denemesi. (Çev. İ. Kale). Avesta Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1900).
• Aykaç, Z. (2019). İmparatorluğun çöküş döneminde Van: Van’da misyonerler ve konsolosluklar. İçinde E. Çağlayan (Ed.) Dünyada Van (s. 185-208). İletişim Yayınları.
• Aykaç, Z. (2021). İran modernleşmesinin kökenleri: hanedanlıktan cumhuriyete. İçinde A. İşler (Ed.) Modernleşme kıskacında Ortadoğu tarih-kültür-siyaset (s. 267-297). Fenomen Yayıncılık.
• Başçı, V. (2022). Kürt coğrafyasında Nakşibendiyye tarikatı. İçinde V. Başçı (Haz.), Tuhfetül ahbab Şeyh Ubeydullah Nehrî (Mesnevî-i Sânî) (s. 23-81). Avesta Yayınları.
• BOA. Y..PRK.ASK. 4/67 (01- Zilhicce-1297)
• BOA. Y..PRK.ASK. 5/31 (06-Muharrem 1298)
• BOA. Y..PRK.BŞK.7/92 (19- Zilkade -1299)
• BOA. Y.PRK.A. 3/4 (21 Safer 1298/23 Ocak 1881)
• BOA. Y.PRK.EŞA. 2/71 (29-Zilhicce-1298)
• BOA.Y..PRK.ASK.4/45 (04-Zilkade-1297/8 Ekim 1880)
• Bölme, S. (2021). İmajlar ve algılar üzerinden ABD-İran ilişkileri: ilk izlenimler (1830-1914). Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 8(1), 13-47. https://doi.org/10.26513/tocd.907794
• Bruinessen, M. V. (2011). Mullas, sufis, and heretics the tole of religion in Kurdish society: collected articles. The Isis Press.
• Bruinessen, M. V. (2013). Ağa, şeyh, devlet. (Çev. B. Yalkut). İletişim Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1992).
• Celîl, C. (2014). 1880 Kürt ayaklanması Şeyh Ubeydullah Nehri. (Çev. Y. Abdülselamoğlu). Avesta Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1966).
• Celil, C. & Gasataryan, M. A. & Jegelina, O. İ. & Lazarev, M. S. & Mıhoyan, Ş. X. (1998). Yeni ve yakın çağda Kürt siyasi tarihi. (Çev. M. Aras). Peri Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1986)
• Çiftçi, E. & Gürhan, V. & Ekinci, R. (Ed.) (2022). Osmanlı Devleti’nde yurtluk-ocaklık ve hükümet sancaklar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Dalyan, M. G. (2012). XIX. Yüzyılda Amerikalı misyonerlerin Hakkari günlüğü 1830-1870. Öncü Kitap.
• Dawes, R. R. (1887). A history of the establishment of diplomatic reletions with Persia. E.R. Aldeeman & Sons Printers.
• Deniz, A. (2017). Şeyh Ubeydullah Nehri’nin siyasi faaliyetleri (Kayıt No. 469505) [Yüksek lisans tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi.
• Dwight, H. G. O. & Smith, E. (1834). Missionary researches in Armenia including a journey through Asia Minor and into Georgia and Persia with visit to the Nestorian and Chaldean Christians o Oormiah and Salmas. George Wightman, Paternoster Row.
• Ghaneabassiri, K. (2002). U.S. foreign policy and Persia, 1856-1921. Iranian Studies, 35(1/3), 145–175. http://www.jstor.org/stable/4311440
• Ghazvinian, J. (2021). America and Iran: A history, 1720 to the present. Alfred A. Knopf.
• Grant, A. (2015). Nasturiler ya da kayıp kabileler bir misyonerin Nasturilere dair izlenim ve izdüşümleri. (Çev. H. İlhan). Avesta Yayınları.
• Hakan, S. (2011). Osmanlı Arşiv belgelerinde Kürtler ve Kürt direnişleri (1817-1867). Doz Yayıncılık.
• Herûtî, S. O. (2015). Osmanlılar döneminde Kürtler, (Çev. H. Güneş). İçinde A. Demircan & M. Akbaş (Ed.), Kürtler (Tarih). (s. 329-368). Nida Yayıncılık.
• Joseph, J. (1961). The Nestorians and their neighbors a study of western influence on their relations. Princeton University Press.
• Jwadieh, W. (2009). Kürt milliyetçiliğinin tarihi kökenleri ve gelişimi. (Çev. İ. Çekem & A. Duman). İletişim Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1961).
• Karademir, N. (2017). Osmanlı’nın son yüzyılında Kürtler modernleşme, merkezileşme ve isyan. Nûbihar Yayınları.
• Kaya, H. (2022). Osmanlıda bir nakşibendi şeyhi: Aziz Mahmud Urmevi. Kitapevi Yayınları.
• Kılıç, A. (2014). Şeyh Ubeydullah isyanı (Kayıt No. 361901) [Yüksek lisans tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi.
• Kırlangıç, H. (1995). İdrîs-î Bidlîsî Selim Şah-Name (Kayıt No. 41529) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış barış doğu vilayetlerinde misyonerlik etnik kimlik ve devlet 1839-1938. (Çev. A. Dirim). İletişim Yayınları. (Orijinal yayın tarihi t.y.).
• Kocabaşoğlu, U. (1989). Kendi belgeleriyle Anadolu’daki Amerika 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki misyoner okulları. Arba Yayınları.
• Layard, A. H. (1849). Nineveh and its remains: with an account of a visit to the Chaldean Christians of Kurdistan, and the Yezidis, or devil-worshippers; and an enquiry into the manners and arts of the ancient assyrians.(Vol.I). John Murray.
• Olson, R. (1992). Kürt milliyetçiliğinin kaynakları ve Şeyh Said isyanı. (Çev. B. Peker ve N. Kıraç). Ankara: Özge Yayınları.
• Özcoşar, İ. (2017). Sultan ve mir: Osmanlı Kürt ilişkilerine giriş. İçinde İ. Özcoşar & S. Vali (Ed.), Osmanlı Devleti ve Kürtler (s. 9-37). Kitap Yayınevi.
• Özoğlu, H. (2017). Osmanlı’da Kürt milliyetçiliği kimlik, evrim, sadakat. İletişim Yayınları.
• Perkins, J. (1843). Residence of eight years in Persia among the Nestorian Christians with notices of the Muhammedans. Allen Morril & Wardwell.
• Perkins, J. (2018). Missionary life in Persia. Gorgias Press.
• Sarıkçıoğlu, M. (2013). İran arşivlerine göre Şeyh Ubeydullah isyanı. Kilis 7 aralık üniversitesi sosyal bilimler dergisi, 3(5), 1-35. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kilissbd/issue/45257/566853
• Speer, R. E. (1911). “The hakim sahib” the foreign doctor a biography of Joseph Plumb Cochran, M. D. of Persia. Fleeming H. Revell Company.
• Şeref Han. (1971). Şerefname Kürt tarihi. (Çev. M. E. Bozarslan). İstanbul: Ant Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1597).
• Wilson, S. G. (1895). Persian life and customs. Fleming II. Revell Company.
• Yalçın, E. (2021). Bir siyasetçi ve lider olarak Seyid Abdülkadir. Avesta Yayınları.