Kaçarlar Döneminde Ermeniler: Tumanyan Kardeşlerinin Ticari ve Finansal Faaliyetleri

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 245 - 274

Tekin Tuncer , Ziyafat Jafarov

https://doi.org/10.33201/iranian.1520940

Öz

Bu çalışma, Kaçarlar döneminde İran Ermenilerinin ticari ve finansal faaliyetlerini incelemeyi amaçlamıştır. Araştırma, İran Ermenilerinin ekonomik ve sosyal hayatlarına dair kaynakların dağınıklığı ve sınırlılığı nedeniyle literatürde eksik kalan bu alanı, özellikle Tumanyans Kardeşleri ve onların İran’daki ticari faaliyetleri merkezde yer alacak şekilde ele almıştır. Çalışmanın ana sorusu, Kaçarlar döneminde Ermeni tüccarların İran ticaret ve bankacılık sistemine olan etkilerini ve katkılarını ortaya koymak olmuştur. Bu doğrultuda, Ermeni tüccarların İran’da ve Rusya ile olan ticari ilişkileri, İran’ın kuzey ve güney bölgelerinde oynadıkları roller ve özellikle Nasıreddin Şah dönemindeki ekonomik dönüşümlere katkıları değerlendirilmiştir. Tumanyans Kardeşlerinin sarraflık ve bankacılık faaliyetleri üzerinden, Ermeni tüccarların İran ekonomisinde nasıl merkezi bir rol oynadığı açıklanmıştır. Çalışma, İran ve Ermeniler üzerine yapılan önceki araştırmalarda yeterince ele alınmamış ticari ve finansal ilişkiler üzerine yoğunlaşarak literatüre katkıda bulunmayı amaçlamıştır. Ağırlıklı olarak Farsça kaynaklara ve dönemin diplomatlarının seyahatnamelerine dayanan bu araştırma, İran Ermenileri üzerine yapılacak gelecek çalışmalar için bir zemin oluşturacaktır. Öncelikle Nasıreddin Şah döneminde Kaçarların ticari-ekonomik ve siyasi durumuna genel bir bakış sunulmuştur. Ardından, söz konusu dönemde İran’daki Ermenilerin nüfusları ele alınmıştır. Çalışmanın ana hattını, 1840’lı yıllardan başlayarak Kaçarların yıkılışına kadar İran’da birçok alanda ticari faaliyetler sürdüren, Rusya ile geniş ticari ilişkiler kuran ve Nasıreddin Şah saltanatının sonlarına doğru yabancı sermayedarların banka kurdukları dönemde sarraflık ve bankacılık faaliyetlerine başlayan Tumanyans Kardeşleri ve Ticarethanesi oluşturmaktadır.
Ağırlıklı olarak Farsça kaynaklara ve Farsçaya çevrilen yabancı seyyahların, diplomatların seyahatnamelerine dayanan bu çalışmanın, konuya dair kaynak tanıtımının yanı sıra şu ana kadar çalışılmamış olması dolayısıyla literatüre önemli katkılarda bulunacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Kaçarlar, İran Ermenileri, Tumanyan Kardeşleri, Tumanyans Ticarethanesi

Armenians in the Qajar Period: Commercial and Financial Activities of the Tumanyan Brothers

Öz

This study examines Iranian Armenians' commercial and financial activities during the Qajar period. Due to the scattered and limited nature of sources on Iranian Armenians' economic and social lives, this research addresses a gap in the literature, focusing particularly on the Tumanyans Brothers and their commercial activities in Iran. The study central question seeks to reveal the impact and contributions of Armenian merchants to Iran’s trade and banking systems during the Qajar era. In this regard, the commercial relations of Armenian merchants with Iran and Russia, their roles in the northern and southern regions of Iran, and their contributions to the economic transformations during the reign of Naser al-Din Shah have been evaluated. Through the Tumanyans Brothers’ money-changing and banking activities, the study explains how Armenian merchants played a central role in the Iranian economy. By focusing on commercial and financial relations that have not been sufficiently explored in previous research on Iran and Armenians, this study aims to contribute to the literature. Relying predominantly on Persian sources and the travelogues of diplomats from the period, this research will provide a foundation for future studies on Iranian ArmeniansFirst, an overview of the commercial-economic and political situation of the Qajars during the reign of Nasser al-Din Shah is presented. Then, the population of Armenians in Iran during this period is examined. The main line of the study is the Tumanyans Brothers and Trading House, which carried out commercial activities in many fields in Iran starting from the 1840s until the fall of the Qajars, established extensive commercial relations with Russia, and started to engage in the activities of moneylending and banking towards the end of Nasser al-Din Shah’s reign, when foreign capitalists established banks.
We believe that this study, which is mainly based on Persian sources and the travelogues of foreign travelers and diplomats translated into Persian, will make an important contribution to the literature as it has not been studied so far as well as introducing the sources on the subject.

Anahtar Kelimeler

Qajars, Armenians of Iran, Tumanyan Brothers, Tumanyans Trading House

Kaynakça

• Abadian, H. (1383a). Buhran-ı meşrutiyet der İran. Müessese-i Mütalaat ve Pejuheşha-i Siyasi.
• Abadian, H. (1394b, Mordad 24). Ermenian ve İnkılab-ı Meşrute-i İran. https://tinyurl.com/2trcdvst
• Abdullayev, Z.Z. (1356). Tabakat-ı burjuva ve karger der İran der evail-i garn-i bistom. (Çev. H. Edibi). Name-i Ulum-ı İctimai, (7), 3-32.
• Adilfer, B. A., & Adinevend, M. (1398). Bender-i Gez ve faaliyet tüccar-i İrani der devre-i Kaçar: Eminüzerbha ve Tumanyanha. Gencine-i Esnad: Sazman-ı Esnad ve Kitabhane-i Milli İran, (116), 42-72.
• Adinevend, M., & Emleşi, P. M. (1396). Vakavi-i negş ve caygah-i Kompani-i Beraderan-ı Toumaniantz der vaziyet-i iktisadi ticari-i İran asr-ı Kaçar. Feslname-i Gencine-i Esnad, (3), 3-27.
• Curzon, G. N. (1373). İran ve Kaziye-yi İran, (Çev. G. V. Mazenderani). İntişarat-ı İlmî ve Ferhengî. (Orijinal yayın tarihi 1892).
• D’allemagne, H. R. (1378). Ez Horasan ta Behtiyarî, (Çev. G. Samiî). (1. bs.). Neşr-i Tavus. (Orijinal yayın tarihi 1911).
• Entner, L. (1369). Revabet-i bazergani-yi Rus ve İran 1828-1914. (Çev. A. Tevekkoli). (1. bs.). Mevkufat-ı Mahmut Afşar Yezdi. (Orijinal yayın tarihi 1965).
• Eşref, A. (1359). Mevane-i tarihi roşd-i sermayedari der İran: Devre-i Kaçar, (1. bs.). İntişarat-ı Zemine.
• Farsani, S. T. (1384). Tüccar, meşrutiyet ve devlet-i modern, (1. bs.). Neşr-i Tarih-i İran.
• Gobineau, J. A. (1383). Se sal der Asya; sefername-i Kont de Gobineau. (Çev. A. Huşeng Mehdevi). (1.bs.). Neşr-i Katre. (Orijinal Yayın Tarihi 1859).
• Gukasyan, H. (1347). Eramene der İran. Ermeğan, (5-6), 260-266. https://tinyurl.com/5n8ard9m
• Hasani, S. R. (1388a). Negş-i şirketha-yi ticari İran ve Rusya der iktisad-ı devran-ı Kaçar. Feslname-i Tarih-i Revabet-i Harici, (41), 133-146.
• Hasani, S. R. (1392b). Pejuheş-i ber cayegah-i şilat-i şomal der münasebat-ı İran ve Rusya der asr-ı Kaçar ba tekye ber esnad-ı arşivi (1828-1953). Feslname-i Arşiv-i Milli, (1), 77-104.
• Homa, N. (1371b). Bazerganan der daduseted ba Bank-ı Şahi ve Reji-i Tenbaku, (1. bs.). İntişarat-ı Haveran.
• Homa, N. (1990a). İran der rahyabi-i ferhengi, (2. bs.). İntişarat-ı Haveran.
• Homa, N. (2013c, Mayıs 3). Ermeniyan-ı İran der sede-i nozdeh. 1-35. https://tinyurl.com/99392174048
• Hovhanian, H. D. (1379). Tarih-i Culfa-i İsfahan. (Çev. L. Minasyan, M. Musevi Fereydani). (1. bs.). Zenderud. (Orijinal yayın tarihi 1880,1881).
• Huviyan, A. (1384). Ermenian-ı İran, (2. bs.). İntişarat-ı Hermes.
• İssawi, C. (1362). Tarih-i iktisadi-i İran asr-ı Kacar (1800-1914). (Çev. Y. Ajend). (1. bs.). Neşr-i Gosterde. (Orijinal yayın tarihi 1971).
• Kesrevi, A. (1363). Tarih-i meşrute-i İran, C. 1, (16. bs.). Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir.
• Kuruca, N. (2003). 19. Yüzyılda Trabzon gümrüğü ve çevre ticareti (Kayıt No. 124935) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Masaharu, Y. (1373). Sefername-i Yoshida Masaharu 1880-1881. (Çev. H. Recepzade). (1.bs.). Astan-ı Kuds Rezevi. (Orijinal yayın tarihi 1991).
• Mumini, B. (1352). İran der astane-i İnkılab-ı Meşrutiyet, (6. bs.). İntişarat-ı Şebgir.
• Mustovfi, A. (1388). Şerh-i zindigani-i men ya tarih-i içtimai ve idari devre-i Kacariyye, (5. bs.). İntişarat-ı Zevvar.
• Seif, A. (2020). Mevane-i tarihi roşd-i münasebat-ı sermayidari der İran. Negd-i İktisad-i Siyasi, 1-41. https://tinyurl.com/yswk3j68
• Sepehr, Ahmed Ali. (1995). Hatırat-ı siyasi-i Muverrihuddevle Sepehr. İçinde A. Samii (Ed.). (1. bs.). Neşr-i Namek.
• Sevarçi, M. M. P. (1401). İktisad-i sayyadi-i (mahigiri) Mazenderan der devre-i Kaçar. Neşr-i Senceş ve Daneş.
• Sheil, M. (1368). Hatırat-ı Lady Sheil. (Çev. H. Abuturabian). (2. bs.). Neşr-i Nou. (Orijinal yayın tarihi 1973).
• Şahedi, M. (1390a). Rekabet-i Bank-ı Şahenşahi-i İran ba sarrafan ve bazerganan-ı İrani der devre-i Kaçar. Feslname-i Tarih-i Revabet-i Harici, (46), 129-158.
• Şahedi, M. (1393b). Pul, sarrafı ve bankdari der İran. İçinde S. Seccadi (Ed.), Tarih-i Came’-i İran, (C.20, s. 532-597). (1. bs.). Merkez-i Dairetü’l Maarif-i Bozorg-i İslami.
• Şekiba, P. V., & Tebibiyan, M. (1400). Nezam-i ticari ve nevgerayi san’ati der Tebriz-i asr-ı Kaçar. Pejuheşname-i Tarih-i İçtimai ve İktisadi, Pejuheşgah-ı Ulum-ı İnsani ve Mütalaat-ı Ferhengi, (2), 271-295.
• Şemim, A.A. (1387). İran der devre-i saltanat-ı Kaçar. (2. bs.). Neşr-i Behzad.
• Tagızade, H. (1379). Tarih-i inkılab-i meşrutiyet-i İran. (1. bs.). İntişarat-ı Ferdovs.
• Varahram, G. (1367). Nizam-i siyasi ve sazmanha-yi ictimai-i İran der asr-ı Kaçar. (1. bs.). İntişarat-ı Muin.
• Wills, C. J. (1368). Sefername-i Wills, İran der yek garn-i piş. (Çev. G. Karagözlü), (1. bs.). İkbal. (Orijinal yayın tarihi 1891).