The Concept Of Tawhid As The Spatial Understanding Of Islamic Cities

Yıl 2025, Sayı: 53, 7 - 28, 20.01.2025

Mustafa Tutar , Ömer Sadettin Ökten

Öz

This article examines the relationship between the concept of tawhid and space through the establishment of the cities of Kufa and Baghdad. In Islamic city studies influenced by Orientalism, the urban order has generally been examined through mosques, bazaars, baths, and neighborhoods, whereas cities have been mostly considered from utilitarian or regional perspectives. Additionally, the economic and political challenges faced by Muslim societies in recent centuries have not allowed for sufficient research on the impact of belief on space.

Considering the close interaction between what people build and their beliefs, architecture emerges as a natural expression of the values inherent in faith. The values possessed by the Islamic city aim to make divine unity visible. This article argues that the spatial understanding that reveals the divine unity of the Islamic city should be a fundamental topic in the urban and architectural understanding of Muslim society.

The original contribution of this study makes comprehensible, in a conceptual whole, the effect of tawhid as a spatial understanding on the formation of the Islamic city by demonstrating how this concept influenced the planning and architectural decisions of Islamic cities. This research establishes the conceptual relationship between the spatial understanding of the Islamic city and tawhid, offering new perspectives for Islamic city design through its own conceptual framework. This approach not only deepens our understanding of Islamic cities but also provides a robust framework for evaluating how religious concepts shape urban formation.

Anahtar Kelimeler

Tawhid, Islamic city, Space, Kufa, Baghdad, Urban planning, Islamic architecture

İslam Şehrinin Mekân Anlayışı Olarak Tevhit Kavramı

Öz

Bu makale, tevhit kavramının mekân ile ilişkisini Kûfe ve Bağdat şehirlerinin kuruluşu üzerinden incelemektedir. Oryantalizm etkisiyle İslam şehri üzerine yapılan çalışmalarda, şehrin düzeni genellikle cami, çarşı, hamam ve mahalle üzerinden ayrıştırılmış, şehirler çoğunlukla faydacı veya bölgesel açıdan ele alınmıştır. Ayrıca son yüzyıllarda müslüman toplumların karşılaştığı iktisadî ve siyasî sorunlar, inancın mekâna etkisinin yeterince araştırılmasına imkân vermemiştir.

İnsanların inşa ettikleri ile inançları arasındaki yakın etkileşim göz önüne alındığında aslında mimari, inanca ait değerlerin mekândaki doğal bir ifadesi olarak karşımıza çıkabilmektedir. İslam şehrinin sahip olduğu değerler, ilahî bir bütünlüğü görünür kılmayı amaçlamaktadır. Makale, İslam şehrinin ilahî bütünlüğünü ortaya koyan mekân anlayışının müslüman toplumun şehir ve mimari anlayışında temel bir konu olması gerektiğini savunmaktadır.

Çalışmanın özgün katkısı, tevhit kavramının mekân anlayışı olarak biçimlenmeye etkisini kavramsal bir bütünde anlaşılır kılma çabasıdır. Tevhit kavramının İslam şehrinin planlamasını ve mimari kararlarını nasıl etkilediğini ortaya koymaktadır.

Bu araştırma, İslam şehrinin mekân anlayışı ile tevhit kavramı arasındaki kavramsal ilişkiyi değerlendirmekte, İslam şehirlerinin tasarımı için yeni bakış açıları sunmaktadır. Bu yaklaşım, İslam şehirlerinin kavramsal bir model ile anlaşılmasına katkıda bulunurken, aynı zamanda İslam şehrinin biçimlenmesine etki eden kavramları değerlendirmek için bir çerçeve oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tevhid, İslam şehri, mekân, Kûfe, Bağdat, şehir planlama, İslam mimarisi

Kaynakça

• Abu-Lughod, Janet, “The Islamic City - Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance”, International Journal of Middle East Studies, 19/2 (1987): 155-76.
• Açık, Turan, “Osmanlı Şehri Neresi?: Fıkhın Şehri Tanımlamada ve Finâ’nın Şehrin Sınırlarını Belirlemedeki Yeri”, Kadim, 6 (2023): 77-106.
• Ağaçlı, Ömer, “Tevhid Nedir? Tevhidin İzafileştirme Formülü Üzerine”, Kırmızılar, https://kirmizilar.com/tr/index.php/guncel-yazilar3/2548-tevhid-nedir-tevhidin-izafilestirme-formulu-uzerine (Erişim: 11.12.2024).
• Allawi, İbrahim, “Some Evolutionary and Cosmological Aspects to Early Islamic Town Planning”, Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies, ed. Margaret Bentley Ševčenko, Cambridge: Aga Khan Program for Islamic Architecture, 1988, s. 57-72.
• Ar, Merve - Mahmut Aydın, “İbrahimi Geleneklerde Tevhid ve Vahdet”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2016): 5-18.
• Ardalan, Nader - Laleh Bakhtiar, The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture, Chicago: University of Chicago Press, 1973.
• Avcı, Casim, “Kûfe”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/kufe (erişim: 11.12.2024).
• Bammat, Necmüddin, “İslam’da Mekân Anlayışı”, çev. Sadık Kılıç, İlim ve Sanat, 12 (1987): 41-50.
• Belting, Hans, Floransa ve Bağdat: Doğu’da ve Batı’da Bakışın Tarihi, çev. Zehra Aksu Yılmazer, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Bianca, Stefano, Urban Form in The Arab World: Past And Present, London: Thames, and Hudson, 2000.
• Bolay, Süleyman Hayri, “Âlem”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/alem (erişim: 11.12.2024).
• Burckhardt, Titus, Art of Islam: Language and Meaning, Bloomington: World Wisdom, 2009.
• Can, Yılmaz, İslâm Şehirlerinin H. I-III. (M. VII-IX) yy. Fizikî Yapısı (doktora tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Cansever, Turgut, Kubbeyi Yere Koymamak: Konuşmalar, ed. Mustafa Armağan, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Çakmak, Fikrullah, “Kur’an’da Tevhidin İnşa Süreci”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, 49 (2018), s. 83-103, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/497113 (erişim: 12.12.2024).
• Corbusier, L., Le Voyage d’Orient, Paris: Éditions forces vives, 1966.
• Demirkol, Nihat - Hasan Yılmaz, “Kur’an’ın Anlaşılmasında Odak Konu ve Kavram: Tevhid”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 5/2 (2021), s. 661-89, https://doi.org/10.31121/tader.963451(erişim: 12.12.2024).
• Durusoy, Ali, “Vahdet”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/vahdet (erişim: 12.12.2024).
• Dündar, Abdulhamit, “Bir Mezopotamya Şehri Olarak Bağdat: Dairevi Şehrin Kuruluşu ve Mimari Özellikleri”, İslam Araştırmaları Dergisi, 46 (2021): 1-58.
• Dûrî, Abdülazîz, “Bağdat”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/bagdat (erişim:12.12.2024). Görgün, Tahsin, “Klasik Türk Düşüncesinde Şehir Üzerine Birkaç Not”, Düşünce Dergisi, 7 (2017): 19-23.
• Grunebaum, Gustave Edmund von, “The Structure of Muslim Town”, Islam: Essays in The Nature and Growth of A Cultural Tradition, London: Routledge & Kegan Paul Limited Press, 1961, s. 141- 158.
• Kan, Kadir, Abbâsîlerin Birinci Asrında Bağdat (145-232/762-847) (doktora tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2010.
• Kayaoğlu, İsmet, İslam Kurumları Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Kotkin, Joel, The City, New York: Modern Library, 2006.
• Karaman, Hayrettin, v.dğr., Kur’an Yolu Meâli, Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Kounsar, Asma, “The Concept of Tawhid in Islam: An Overview of the Perspectives of Some Prominent Muslim Scholars”, Journal of Islamic Thought and Civilization, 6/2 (2016): 95-110.
• Nasr, Seyyed Hossein, “Foreword”, Ardalan, Nader - Laleh Bakhtiar, The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture, Chicago: University of Chicago Press, 1973, s. XI-XV.
• Öğün, Mehmet - Emine Öğün, “Mimar Nasıl Eyler, Ne İnşa Eder?”, Söyleşi program adı: Samsunda Mayıs Tasarım Haftası, Samsun Üniversitesi, 21 Mayıs 2024.
• Öğüt, Salim, “Harem”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/harem--mekke-medine (erişim :12.12.2024).
• Özler, Mevlüt, “Tevhid”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/tevhid#1 (erişim: 12.12. 2024).
• Polat, Salahattin, “Ferd”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/ferd (erişim: 12.12.2024).
• Raymond, Andre, “İslam Şehri Kavramı”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/sehir#3-islam-sehri-kavrami (erişim: 12.12.2024).
• Serjeant, R. B. - Elif Topçugil, İslâm Şehri, İstanbul: Ağaç Yayıncılık, 1992.
• Şentürk, Rıdvan, “İnsan ve Şehir”, Düşünce Dergisi, 7 (2017): 12-14.
• Topaloğlu, Ahmet – İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı, 2011.
• Tutar, Mustafa, “İslam Şehrinin Temel Kavramları Üzerinden M.S. 7. yy. Kûfe ve M.S. 8. yy. Bağdat Şehirlerinin Günümüz Metropolleri Açısından Değerlendirmesi”, Uluslararası İslâm’da Sanat ve Estetik Sempozyumu Tebliğler Kitabı, Ankara: İlahiyat Yayın, 2024, s. 187-200.
• Tutar, Mustafa, Şehirlerin Mekânsal İlişkilerinin Arkasındaki Mekânsal Kurgu ile Temel Değerler Manzumesi Arasındaki Kuramsal Çerçeve: m.s. 8. yy. Bağdat ve m.ö. 4. yy. Priene Şehirlerinin Değerlendirmesi (doktora tezi), İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2022.
• Yiğit, İsmail, “Badat’ın Kuruluşuyla İlgili Rivayetler zerinde Bir Deerlendirme”, İslam Medeniyetinde Badat (Medinetü’s-Selâm Uluslararası Sempozyumu), İstanbul: M İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011, I, 39-54.
• Zychowicz-Coghill, Edward, “Ideals of the City in the Early Islamic Foundation Stories of Kufa and Baghdad”, Rome and the Colonial City: Rethinking the Grid, ed. Sofia Greaves - Andrew Wallace-Hadrill, Havertown : Oxbow Books, 2022, s. 123-50.