Expelling Kalām from the Usūl al-fiqh: A Reaction from the Mutakallim Methodologists of 5th Hijrī Century

Yıl 2024, , 39 - 49, 30.11.2024

Şuheda Bozyel

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1498472

Öz

In the method of writing usūl al-fiqh, a distinction is made between fuqaha and mutakallimīn. As one of the distinguishing features of the mutakallimīn method, it is stated that the scholars who wrote usūl works with this method emphasized their theological identity and therefore included the issues of theology in their usūl works. It is also stated that the scholars who followed the method of the fuqaha opposed the merging of kalām and usul and tried not to include topics with theological connections in their works. In contrast to this view, which is expressed as a characteristic of the mutakallimīn method of “carrying theological issues into the works of usul,” some theologian usulists in the fifth century of the Hijr have a different stance. For example, the titles of al-Basrī, Sharīf al-Murtazā, and al-Ṣūsī's works of usul contain some statements about the relationship between usul and kalām. While mentioning the differences between the science of usūl and other sciences, the inclusion of theological issues in the science of usūl is criticized. While mentioning the differences between the science of usul al-usūl and other sciences, he criticizes the inclusion of theological issues in the science of usul al-usūl. It is understood from his own statements that al-Basrī's interlocutor in this criticism is his teacher Qāḍī 'Abd al-Jabbār. However, although it is understood that Sharif al-Murtazā addresses a scholar in these criticisms, the name of the scholar he criticizes is not explicitly mentioned. Al-Ṭūsī, on the other hand, makes similar criticisms based on the issues addressed, not the person. The fact that these four scholars lived in the same era and were nurtured by a common scholarly tradition was decisive in the subject allocation of this study. Although Sharif al-Murtazā and al-Ṭūsī were representatives of a different school in terms of being Shi'ite-Ja'farī, it is known that they were closely connected to the Mu'tazilites in terms of theology. The aim of this study is to explain the nature of the aforementioned criticism through these four scholars and the usūl texts they wrote and to analyze the interlocutor at the center of this criticism. The other aim of the study is to question the above-mentioned widespread opinion about the distinction between fuqaha and mutakallimīn in the light of these analyses.

Anahtar Kelimeler

Usūl al-fiqh, kalām, Qāḍī , al-Basrī, Sharīf al-Murtazā, al-Tūsī

Fıkıh Usûlünden Kelâmı İhraç Etmek: Hicrî 5. Asır Kelamcı Usulcülerden Bir Tepki

Öz

Fıkıh usûlü yazım yönteminde fukahâ ve mütekellimîn şeklinde bir ayrıma gidilir. Mütekellimîn yönteminin ayırt edici vasıflarından biri olarak bu yöntem ile usûl eseri kaleme alan âlimlerin kelamî kimliklerini ön plana çıkarttıkları ve bu sebeple yazdıkları usûl eserlerine kelâm ilminin meselelerini dahil ettikleri ifade edilir. Fukahâ yöntemini takip eden âlimlerin ise kelâm ile usûl ilminin mezcedilmesine karşı çıktıkları ve kelâmî bağlantısı bulunan konuları eserlerine almamaya gayret gösterdikleri belirtilir. Mütekellimîn yönteminin bir hususiyeti olarak ifade edilen “kelâmî konuları usûl eserlerine taşımak” şeklindeki bu görüşe karşılık hicrî beşinci asırdaki bazı kelamcı usulcülerin farklı bir duruşu olduğu görülmektedir. Örneğin Basrî, Şerif el-Murtazâ ve Tûsî’nin usûl eserlerinin baş kısımlarında usûl-kelâm ilişkisine dair birtakım ifadeler yer almaktadır. Burada usûl ilmi ile diğer ilimler arasındaki farklara değinilirken kelâmi meselelerin usûl ilmine dahil edilmesi eleştirilmektedir. Basrî’nin söz konusu eleştirisindeki muhatabının, hocası Kâdî Abdülcebbâr olduğu kendi ifadelerinden anlaşılmaktadır. Ancak Şerif el-Murtazâ’nın bu eleştirilerinde bir âlimi muhatap aldığı anlaşılsa da bu isim açıkça zikredilmemektedir. Tûsî ise şahıs değil ele alınan meseleler üzerinden benzer eleştiriler yöneltmektedir. Araştırmanın konu tahsisinde zikredilen dört âlimin aynı çağda yaşamış olmaları ve ortak ilmi bir gelenekten beslenmiş olmaları belirleyici olmuştur. Her ne kadar Şerif el-Murtazâ ve Tûsî, Şiî-Ca‘ferî olmaları açısından farklı bir ekolün temsilcileri olsalar da itikâdî olarak Mu’tezile ile yakından irtibatlı oldukları bilinmektedir. Bu çalışmanın amacı bu dört âlim ve yazdıkları usûl metinleri üzerinden mezkûr eleştirinin mahiyetini açıklamak ve bu eleştirinin odağındaki muhataba dair analizlerde bulunmaktır. Çalışmanın diğer amacı ise bu analizler ışığında fukahâ ve mütekellimîn ayrımına dair yukarıda zikredilen yaygın kanaatin sorgulanmasıdır

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, kelâm, Kâdî Abdülcebbâr, Basrî, Şerif el-Murtaza, Tûsî

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Hudus Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler: Metafizik: Varlık Düşüncesi ve Sıfatlar. ed. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Altun, Bekir. Büveyhîler Döneminde Mu'tezile-İmâmiyye Etkileşimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Arvas, Mehmet Sait. Hicri VII. Asra Kadar Hanefî Usûlü Bağlamında Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Atik, Sefa. Ca’ferî Fıkıh Usûlünde Akıl Delîli. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Bozyel, Şuheda. İlahi Hitabın Mahiyeti Çerçevesinde Bâkıllânî'nin Usul Düşüncesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Basrî, Muhammed b. Ali Ebü’l-Hüseyin. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1964.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Başoğlu, Tuncay. “George Makdisî (1920-2002)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 4 (2004), 87-115.
• Bedir, Murteza. “Is There a Hanafi Usul al-Fıqh?” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2001), 163-172.
• Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usûl Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülahazalar”, İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelâm İlişkisi: Hicrî 4. Asır Usûlcülerinin Âm Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili (Cessâs, Bâkıllânî ve Kâdı Abdülcebbâr Mukayesesi). Ankara: Fecr yayınları, 2022.
• Dalmızrak, Yakup. Fıkıh Usûlünde Mukaddime Geleneği: Molla Gürânî’nin ed-Durer Adlı Eserinin Mukaddimesi Ekseninde Fıkıh Usûlü Mukaddimelerinde Usûl Tartışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ebû Süleyman, Abdülvehhab b. İbrâhim. el-Fikru’l-usûlî. Cidde: Dârü’ş-Şürûk, 1984.
• Erzi, Mesut. “Kâdî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri”. Kader XX/1 (2022), 367-397.
• Eşit, Davut. “Klasik Dönem Fıkıh Usûlü Eserlerinde Bilginin Kısımları”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi 10/19 (30 Nisan 2018). https://doi.org/10.26791/sarkiat.378125
• Hacak, Hasan. “Klasik Dönemde Fıkıh Usûlü”. İslam Düşünce Atlası: Klasik Dönem. ed. İbrahim Halil Üçer. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrâme el-Hakîm Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Cüşemî el-Beyhakî. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. thk. Ramazan Yıldırım. Kâhire: Dâru’l-İhsân, 2018.
• Harman, Vezir. Seyfeddin Âmidî’nin Kelâm Sisteminde Usûlü’d-Dîn ve Usûlü’l-Fıkh İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Hayta, Mustafa. Klasik Dönem Şiî-Imâmî Fıkıh Usulü Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usulü Yazımında “Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi” Ayrımlaşmanın Mahiyeti Üzerine”, Bilimname 17 (2009), 65-95.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l Usûli’l Hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr. Kitâbu’l-Mecmû‘ fi’l-muhît bi’t-teklîf. Beyrut: Matbaʻatü’l-Katûlîkiyye, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr. Kitâbu’l-Mecmû‘ fi’l-muhît bi’t-teklîf. thk. Daniel Gimaret-Jean Yusuf Houben el-Yesui. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
• Karakuş, Bahaddin. Hicri II-VI Asırlarda Mu'tezile Fıkıh Usûlünün Hanefî Usûlüne Etkisi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kazvînî, Abdüsselâm b. Muhammed b.Yûsuf. el-Vâzıh (Muhtsarun fî usûli’l-fıkh). thk. Muhammed el-Hüseynî-Abdullah el-Ğızzî. Riyad: Dâru’l-Fâris, 2022.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usulünün Mahiyeti ve Gayesi. Ankara: İsam yayınları, 2017.
• Makdisi, George. Ibn Aqil: Religion and Culture in Classical Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
• Şa’ban, Zekiyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Seyyid, Mehmed. Usûl-i fıkıh: Medhal. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Şerif el-Murtazâ, Ebü’l-Kâsım Alemülhüda Ali b. Hüseyin. ez-Zerîa ilâ usûli’ş-şerîa. thk. Ebü’l-Kâsım Gürcî. 2 Cilt. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1984.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Usûl-i Fıkha Modern Dönemde Yapılan Revizyon Çağrıları Işığında ‘İslam Hukuk Usûlü’ Dersinin Daha Etkin Yürütülmesine Yönelik Mütevazı Bir Katkı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 637-660.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî . el-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Rıza el-Ensârî Kummî. 2 Cilt. Kum: Çitare, 1417.
• Yetkin, Hacer. Hanefî Usûlünün Kurucularından Debûsî ve Usûl Anlayışı. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Baskı., 2017.
• Yığın, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (Ocak 2003), 65-105.
• Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh Usûlünde Husün-Kubuh -El-Mu’temed ve el-Mustasfâ Karşılaştırması Işığında-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.