Gumdân Sarayı Hakkındaki Rivayetlerin Tahlili ve İslâm Mimarîsi Üzerindeki Etkilerinin Tartışılması

Yıl 2020, , 269 - 302, 09.11.2020

Hakan Temir

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.823295

Cited By: 1

Öz

Yemen’in San‘a şehrinde inşa edilen Gumdân Sarayı, Arap mimarî eserlerinin en eski ve ilginç olanıdır. İslam coğrafyacılarının yirmi katlı bir bina olarak tarif ettiği saray, müsteşrikler tarafından dünyanın ilk gökdeleni kabul edilir. Mimarî özellikleri ve kullanım amaçlarıyla bu başyapıt diğerlerinden ayrılır. Yemen tarihiyle özdeşleşen Gumdân, rivayetlerde Sebe ve Himyer krallarının idarî merkezi olduğu kadar dinî ayinlerin yapıldığı kutsal mekândır. Sarayı oluşturan unsurlar arasında su saatinin ve gökyüzü hareketlerinin daha rahat gözlemlenebildiği mekânların bulunması, fennî alanda da bir takım çalışmalara ev sahipliği yaptığına işaret etmektedir. Çok amaçlı olduğu düşünülen bu yapının İslâmiyet’in ortaya çıktığı dönemlerde yıkılmasıyla tarihî değeri bir kenara bırakılmış ve her geçen gün izleri silinmiştir. Sarayı oluşturan malzemeler, zamanla başka yapılarda kullanıldığından geriye bir takım hurafe ve mitolojik anlatımlar kalmıştır. Hatta bu anlatılar yapının gerçek mahiyeti üzerinde şüpheler uyandırmıştır. İşte bu yüzden Gumdân’a dair bilgiler yeniden ele alınmalı ve günümüzde her geçen gün ilerleme kaydedilen arkeolojik çalışmaların verileri de dikkate alınarak sarayın esas mahiyeti ortaya çıkartılmalıdır. Böylelikle yapının gerçek özellikleri belirginleşeceği gibi İslâm mimarisi üzerinde muhtemel etkileri tartışmaya açılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gumdan, Saray, Yemen

Kaynakça

• Abdullah, Yusuf Muhammed. “Gumdân”. Mevsuatü’l-Yemeniyye 2. Baskı. San‘a: Matbaatü Yemen, 1423/2003.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdülaziz el-Endülüsî (ö. 487/1094). el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdülaziz el-Endülüsî (ö. 487/1094). Muʻcem mâ ista’cem min esmâi’l-bilâdî ve mevâdi. 3. baskı. Beyrût: Â’limü’l-Kütüb, 1403.
• Berrû, Tevfîk,.Târihü’l-Arabi’l-Kadîm. 2. Baskı (Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1422/2001.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî (ö. 458/1066). Delâʾilü’n-nübüvve ve ma‘rifeti ahvâl. (Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405), 2/9.
• Cevad Ali. el-Mufassal fî tarihi’l-Arab kable’l-İslâm. 4. Baskı. Lübnân: Dâru’s-Sakî, 1422/2001.
• Dellû, Burhaneddin. Ceziretü’l-Arab Kable’l-İslâm: et-Tarihü’l-İktisadi - el-İctimai - es-Sekafi - ve’s-Siyasî. Beyrût: Darü’l-Farabi, 2001.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh (ö.250/864). Ahbâru Mekke vemâ câe fîhâ mine’l-Â’sar. thk. Rüşdi Salih. Beyrût: Dâru’l-Endülüs, trz.
• Feyûmî, Muhammed İbrahim. Târihü’l-fikri’d-dîni’l-câhilî. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1415/1994.
• Hâyır, Enver Muhammed Yahya. el-Kasru fî Yemeni’l-kadîm beyne’l-haber ve’l-aser. Yüksek Lisans Tezi: Câmiatü San‘a, 1970.
• Hemdânî, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed b. Ya’kūb (ö. 360/971). Sıfatü cezîretü’l-Arab. Leiden: Brill, 1884.
• Hemdânî, Ebû Muhammed Hasen b. Ahmed b. Ya’kūb (ö. 360/971). el-İklîl. San‘a: Dâru’l-Kelime, trz.
• Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• İbn Battûta, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh (ö. 770/1368). er-Riḥle. Ribât: Memleketü Ma’rib, 1417.
• İbn Habîb, Ebû Caʻfer Muhammed b. Ümeyye el-Hâşimî (ö.245/860). Kitâbû’l-Muhabber. thk. Elisa Lichtenstadter. Beyrût: yy. trz.
• İbn Habîb, Ebû Caʻfer Muhammed b. Ümeyye el-Hâşimî (ö.245/860). Kitabu’l-Münemmak fi ahbari Kureyş. thk. Hurşit Ahmed Faruk. Beyrût: Alemü’l-Kütüb, 1985.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed (ö. 732/808). Tarihû İbn Haldûn. thk. Halil Şahhâde, 2. Baskı (Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1408/1988).
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (ö. 218/833). es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa Saka. Mısır: Matbaatü Mustafa, 1375/1955.
• İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemâlüddin Abdülmelik (ö. 218/833). et-Tîcân fî Mulûki Himyer. 2. Baskı. San‘a: Merkezu’d-Derâsât ve'l-Ebhâsi’l-Yemeniyye, 1347/1928.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh (ö. 300/912-13). Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, 1889.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer ö. 300/913). el-Aʿlâḳu’n-nefîse. Leiden: Brill, trz.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî (ö. 365/976). el-Buldân. thk. Yusûf el-Hâdî. Beyrût: ʻÂlimü’l-Kütüb, 1416/1996.
• İryânî, Mutahhar Ali, “Gumdân evvelü nâtihat sehâbi fî’l- ‘âlem”, Mecelletü Turâsi’l-Arabî 58/1 (Ocak 1995)
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddîn Ahmed b. Ali (ö. 821/1418). Subhu’l-Aʻşa fî Sınâati’l-İnşâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, trz.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd (ö. 682/1283). Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd. Beyrût: Daru’s-Sadr, trz.
• Khoury, Nuha N. N., “The Dome of the Rock, the Kaʿba, and Ghumdan: Arab Myths and Umayyad Monuments”, Muqarnas Vol. 10. 1993.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takiyyüddîn Ahmed b. Ali (ö. 845/1442). Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Hüzelî (ö. 345/956). Mürûcü’z-ẕeheb. thk. Müfid Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (ö. 355/966). el-Bedʾ ve’t-târîḫ. Bûrsaid: Mektebetü Sakafetü’d-Diniyye, trz.
• Neşvân el-Himyerî, Saîd (ö. 573/1178). Mulûk-ü Himyer ve akyâlü’l-Yemen. thk. Ali b. İsmâil el-Mu’ted- İsmâil b. Ahmed el-Cerâfî. Beyrût: Dâru’l-Avde, 1978.
• Ortakcı, Halil. İslamiyet’in Doğuşuna Kadar Himyerîler. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2014.
• Ortakcı, Halil, “Himyerîler”, İslâm Tarihi Araştırmaları Dergisi 2 (Aralık 2017).
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn (ö. 606/1210). Tefsîr-i kebîr mefâtihu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyau Turâs, 1420.
• Suhârî, Ebû Münzir Seleme b. Müslim b. İbrahim (ö.511/1117). el-Ensâb. thk. İhsan en-Nas. 4. Baskı. yy, 1427/2006.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has’amî (ö. 581/1185). Ravdû’l-Unûf fî Tefsîri’s-Sîreti’n-Nebevî lî İbn Hişâm. thk. Abdurrahman el-Vekîl. 1-7. Cilt. Beyrût: Dâru İhyâü’t-Turâsi’l-Arabî, 1412.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdilkerîm b. Ahmed (ö. 548/1153). el-Milel ve’n-Nihal. Kahire: Müessesetü Halebî, trz.
• Yâkut el-Hamevî, Şihabüddin Yâkut b. Abdullah (ö. 626/1229). Muʻcemu’l-buldân. 2. Baskı. Beyrût: Dâru’s-Sâdr, 1995.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed (ö. 1205/1791). Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmus. Kuveyt: Matbaatü Hukumatü Kuveyt, 1395/1975.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd, el-Aʿlâm. 15. Baskı. Beyrût: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, trz