MUʻTEZİLE EKOLÜNÜN TARİHSEL SERÜVENİ

Yıl 2017, Cilt: 12 Sayı: 2, 9 - 41, 01.12.2017

Osman Aydınlı

Öz

İslâm
geleneğindeki akılcı-hadarî din söyleminin en önemli temsilcisi olan Mu‘tezile
ekolü, sistematik düşünce ve akılcılık, bireysel sorumluluk, bireysel
dindarlık, akıl temelli din ve dünya görüşü, meseleleri araştırma, sorgulama ve
eleştiri çerçevesinde çözümleme gibi temel nitelikleri ile bilinir. Mu‘tezile
temel prensiplerini usûlü’l-hamse (beş temel ilke) olarak belirlemiş ve bu
ilkelere bağlılığı ekole mensubiyetin bir koşulu olarak takdim etmiştir.
Bunlardan Tevhid ve Adalet, üzerinde en çok yoğunlaşılan ilkeler olmuştur.
Zamanla ekol bünyesinde siyasi ve fikri nedenlere bağlı olarak Basra ve Bağdat
farklılaşması ortaya çıkmıştır. Mu‘tezile hür düşünce geleneği olarak İslâm
düşüncesindeki akılcı eğilimlere zemin hazırlamıştır.

Mu‘tezile ekolü, hicretin II. yüzyılından itibaren
Basra’da şekillenmeye başlamış ve gelişimini Abbasîler döneminde hilafet
merkezi olan Bağdat şehrinde tamamlamıştır. Bu süreçte Mu’tezilî öğreti,
devletin resmi ideolojisi olarak kendini kabul ettirmiştir. Ekol, tarihsel süreçte birçok İslam şehrinde belli bir tabana sahip
olmuşsa da günümüzde takipçisi kalmamıştır

Anahtar Kelimeler

Mu‘tezile, Beytü’l-Hikme, Usûlü Hamse, Ebu’l-Hüzeyl el-Allaf, Kâdî Abdulcebbâr

Kaynakça

• Ak, Ahmet, Selçuklular Döneminde Maturidilik, Ankara 2009. Akoğlu, Muharrem, Büveyhiler döneminde Mu‘tezile (Araştırma-inceleme), Ankara 2008. Aydınlı, Osman, İslam düşüncesinde aklileşme süreci -Mu‘tezile'nin oluşumu ve Ebu'l-Hüzeyl Allaf-. Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013. Aydınlı, Akılcı din söylemi –Farklı yönleriyle Mu‘tezile ekolü-. Hititkitap Yayınları, Ankara 2010. Aydınlı, Osman, Mu‘tezile’de imamet ve siyaset, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017. Aydınlı, Osman, “Mu‘tezile Akılcılığı ve Modernist Düşüncedeki İzleri/Yansımaları”, Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi, 2012, sayı: 25. Bağdadî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, Kitabu usûlu'd-din, Dârü’l-Kütübi’l İlmiyye, Beyrut 1981. Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu’l-İslâmiyyîn, Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, Beyrut 1996. Bool, P.J.G., Liberal Islam in Indonesia – From Revelation to Reason and Freedom: the Mu’tazilites, Harun Nasution and the Liberal Islam Network, Melbourne 2010. Bundârî, Ebû İbrahim, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev.: Kıvamüddîn Burslan, Ankara 1943. Câhız, Ebu Osman b. Bahr, el-Beyân ve't-tebyin, tahk.: Hasan Sendubî, Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut 1993. Carullah, Zühdî Hasan, Mu‘tezile, Müessesetü Arabiyyeti’d-Dira, Amman 1990. Darekutnî, Ali b. Ömer, Ahbaru Amr b. Ubeyd, tahk. : Josef Van Ess, Beyrut 1967. ed-Debûsî, Ebû Zeyd, Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi, çev.: Ferhat Koca, Ankara 2002 Ebu Reşid Nisaburî, el-Mesail fi'l-hilaf beyne'l-Basriyyin ve'l-Bağdadiyyin, tahk.: Rıdvan es-Seyyid, Ma'hadü'l-İnmai'l-Arabi, Beyrut 1979. Ebu’l-Fida, İmadu'd Din İsmail, Muhtasar fi ahbari’l-beşer, Kahire 1907. Eş'arî, Ebu Hasan Ali b.İsmail el-Basri el-Şafî, Makâlâtu'l-İslâmiyyin, tahk.: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980. Fığlalı, Ethem Ruhi, Günümüz İslam mezhepleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2010. Frank, M.Richard, “The divine attributes according to the teaching of Abu’l-Hudhayl Al-‘Allaf”, Le Muséon, LXXXII, 451-506, 1969. Hakim es-Semerkandî, Ebu’l-Kasım, Sevadü’l-Azam Tercümesi, çev. Talha Alp, Yasin Yayınevi, İstanbul 2013. Hakyemez, Cemil, Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam El-Mehdi, İSAM Yayınları, İstanbul 2016. Hatîb Bağdadî, Hafız Ebu Bekir Ahmed b.Ali b. Sabit, Tarihu Bağdad, Matbaatu's Saade, Mısır 1931/1349. Hansu, Hüseyin, Mu‘tezile ve Hadis, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2004. Hayyât, Ebu'l Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed b.Osman, Kitabu'l-intisar ve'r-reddu ala Ravendiye'l-mulhid, çev.: Albert Nader Nasri, Matbaatü’l-Katolikiyye, Beyrut 1957. Hourani, George F., “İslâmic and Non-İslâmic Origins of Mu’tazilite Ethical Rationalism”, Int. J. Middle East Stud. 7(1976), ss. 59-87. İbn Asakir, Tebyinu kezibi'l-müfteri fima nusibe ile'l-imam Ebi'l-Hasan el-Eş'ari, Dımaşk 1347. İbn Cevzî, Cemaleddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Cevzî, el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem, tahk.: M. Abdülkadir Ahmed Ata, M. Abdülkadir Ata, Beyrut 1992. İbn Cülcül, Tabakatu'l-etıbbâ ve'l-hukemâ, tahk.: Fuad Seyyid, Beyrut 1405/1985. İbn Hallikan, Ebu Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekir, Vefayatu'l-‘ayan ve enbau ebnai'z-zaman, ed.: İhsan Abbas, Beyrut 1972. İbn Kıftî, Cemaleddin Ebi'l-Hasan, İhbaru'l-ulemâ bi ahbari'l-hukemâ, Kahire trz. İbn Manzur, Ebu Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mukerrem el-Ensârî, Lisânu’l-‘Arab, Beyrut trz. İbn Murtaza, Ahmed, Kitâbü'l-milel ve'n-nihal min eczâi kitâbi'l-bahri'z-zehhâr el-câmi' li mezâhibi ulemâi'l-emsâr, tahk.: M. Cevad Meşkûr, Tebriz 1959. İbn Murtaza, Ahmed, Tabakatu’l-Mu‘tezile, tahk.: S.D.Wilzer, Beyrut 1987. İbn Nedim, Ebu’l Ferec Muhammed b. Ebi Yakub İshak, Fihrist, tahk.: Rıza Teceddüd İbn Ali b. Zeyni’l-Abidin el-Hairî el-Mazindirî, Beyrut 1988. İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü'z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kahire, Kahire 1935. İbn Tayfur, Ebu'l-Fazl Ahmed b. Tahir el-Katib, Kitabu Bağdad, tahk.: Muhammed Zahid b. el-Hasan el-Kevserî, Kahire 1949. İbnü'l-Esir, el-Kamil fi’t-tarih, tahk.: M. Yusuf ed-Dakkak, Beyrut 1987. İskâfî, Ebu Cafer Muhammed b. Abdillah el-Mu'tezilî, “Münakâzâtü'l-Osmaniyye”, Kitabu'l-Osmaniyye, tahk.: A. Muhammed Harun, Beyrut trz. Kâdî Abdülcebbâr, Abdulcebbâr b. Ahmed, Şerhu’l-usûli’l-hamse, tahk.: Abdulkerim Osman, Mektebetü Vehbiyye, Kahire 1965. Kâdî Abdülcebbâr, Abdulcebbâr b. Ahmed, Fadlu'l-i'tizal ve tabakatü'l-Mu‘tezile, tahk.: Fuad Seyyid, Dâru’t-Tunusiyye, Tunus 1986. Kâdî Abdülcebbâr, Abdulcebbâr b. Ahmed, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhid, neşr.: T.Hüseyin, Kahire 1382-8/1962. Khalid, Detlev, “Some aspect of Neo-Mu'tezilism”. İslâmic Studies, 1969, VIII, 319-347. Kureşî, el-Cevâhiru’l-Mudiyye fi Tabakâti’l-Hanefiyye, tahk.: Abdülfettah M. el-Hulv, Hicr li't-Tıbaa ve'n-Neşr, Cize 1993. Madelung, Wilferd, Religious Trends in Early Islamic Iran, New York 1988. Madelung, Wilferd, “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler”, çev. Muzaffer Tan, İmam Maturidi ve Maturidilik, haz. Sönmez Kutlu, Ankara 2011. el-Makrizî, en-niza' ve't-tehasum fima beyne Benî Ümeyye ve Benî Haşim, thk.: Hüseyin Mu'nis, Kahire 1984. Mesudî, Ebu'l Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murucu'z-zeheb ve meâdinu'l-cevher, tahk.: M. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1988. Naşî el-Ekber, Abdullah b.Muhammed, Mesailu'l-imâme, tahk.: Josef Van Ess, Franz Steiner Verlag, Beyrut 1971. Nesefî, Tebsıratu’l-Edille, tahk.: Hüseyin Atay, Ankara 1993. Özen, Şükrü, “IV. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu‘tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 9, 2003, ss. 49-85. er-Ravendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Rahatü’s-sudur, çev. A. Ateş, Ankara 1999. Schacht, Joseph, “Notes on Sarakhsi's Life and Works”, 900. Ölüm Yıl Dönümü Münasebeti ile Büyük İslam Hukukçusu Şemsü'I-Eimme es-Serahsi Armağanı, Ankara 1965. Sezgin, Fuad, The teachings of the Mu‘tazila: texts and studies, Frankfurt 2000. es-Suyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Tarihu'l-hulefâ, tahk.: M. M. Abdilhamid, Beyrut 1989. Sinanoğlu, Abdulhamit, “Selçuklular Döneminde Mezhep Mücadeleleri Arasında Mu‘tezilenin Konumu”, II. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu, Konya 2013. Sübkî, Tabakâtu’ş-Şafiîyyeti’l-Kübra, nşr.: Abdulfettah M. el-Hulv-Mahmut M. et-Tenâhî, Haleb 1964. Taberî, Tarihu'l-Umem ve'l-Mulük, tahk.: M. Ebu'l-Fazl İbrahim, Beyrut 1386/1966. Tarık Ramazan, İslâmî Yenilenmenin Kökenleri, çev.: Ayşe Meral, Anka Yayınları, İstanbul 2005. Ümit, Mehmet, Zeydiyye-Mu‘tezile etkileşimi, İsam Yayınları, İstanbul 2010. Ümit, Mehmet, “Mihne Sürecinde Hanefîler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/17 (2010/1), ss. 101-130. Van Ess, Josef, Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra, Berlin 1991. Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, İzmir 2017. Yaltkaya, Şerefeddin, “Selçukiler Devrinde Mezahib”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1925. Yavuz, Abdullah Ömer, “Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Mu‘tezile”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2015.