MUʻTEZİLE’NİN TEMEL ÖĞRETİLERİ

Yıl 2017, Cilt: 12 Sayı: 2, 43 - 80, 01.12.2017

Orhan Şener Koloğlu

Öz

Mu‘tezile, ilk kelâm mezhebi olması hasebiyle, kelâmın kapsamına
giren konuların tamamında fikirler üretmiş ve bu fikirleri “usûl-i hamse (beş
esas)” olarak isimlendirdikleri “tevhîd”, “adl”, “va‘d ve va‘îd”, “el-menzile
beyne’l-menzileteyn” ve “emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker” başlıkları
altında bütüncül ve tutarlı bir şekilde ifade etmiştir. Mu‘tezile ilk kelâm
ekolü olduğu için doğal olarak kendisinden sonra gelişen kelâm mezheplerine de
etki etmiş, ortaya koydukları birtakım görüşler sonraki mezheplerde çeşitli
derecelerde makes bulmuştur. Bununla birlikte bazı görüşler sadece onlara özgü
olarak kalmaya devam etmiş ve âdeta Mu‘tezile’nin “alâmet-i farika”sı haline
gelmiştir. Bu makalede özellikle Mu‘tezile’ye özgü olan bu ayırt edici temel
görüşler, beş esas temelinde Mu‘tezilî kaynaklara dayalı olarak özetlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tezile, tevhîd, adl, va‘d ve va‘îd, el-menzile beyne’l-menzileteyn, emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münker

Kaynakça

• Çelebi, İlyas, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, İstanbul: Rağbet Yayınları 2002; Dağ, Mehmet, İmâm el-Haremeyn el-Cüveynî’nin Âlem ve Allah Görüşü (doçentlik tezi), Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 1976; Dhanani, Alnoor, The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space and Void in Basrian Mu‘tazilī Cosmology, Leiden – New York – Köln: E. J. Brill 1994; Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn (nşr. Ma‘n Ziyâde – Rıdvan es-Seyyid), Bayrut: Ma‘hedü’l-inmâi’l-Arabî 1979; Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî, Tebsıratü’l-edille (nşr. Claude Salamé), Dımaşk: Intitute Français de Damas 1990-93, I-II; Eşarî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn (nşr. Hellmut Ritter), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag 1963, I-II; Fahreddin er-Râzî, er-Riyâzü’l-mûnika fî ârâ’i ehli’l-ilm (nşr. Esad Cuma), Tunus: Merkezü’n-neşri’l-câmi‘î – Külliyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye bi’l-Kayrevân 2004; Frank, Richard M., Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period, Albany: SUNY Press 1978; Frank, Richard M., “Al-Ma‘na: Some Reflections on the Technical Meanings of the Term in the Kalam and Its Use in the Physics of Mu‘ammar”, Journal of the American Oriental Society, 87/3 (1967), 248-259; Frank, Richard M., “The Kalâm: An Art of Contradiction-Making or Theological Science? Some Remarks on the Question”, Journal of the American Oriental Society, 88/2 (1968), 295-309; Frank, Richard M., “Moral Obligation in Classical Muslim Theology”, The Journal of Religious Ethics, 11/2 (1983), 204-223; Hayyât, el-İntisâr ve’r-redd ‘alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid (nşr. Henrik S. Nyberg), Beyrut: Mektebetü’d-dâri’l-Arabiyye li’l-kitâb – Evrâk-ı şarkıyye 1993/1413; Hımmasî, el-Munkız mine’t-taklîd, Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî 1412, I-II; Hourani, George F., Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbār, Oxford: Clarendon Press 1971; İbn Ebü’l-Hadîd, Şerhu Nehci’l-belâga (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrahim), Kahire: Dârü ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye 1965, I-XX; İbn Metteveyh, el-Mecmû‘ fi’l-Muhît bi’t-teklîf; I (Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. J. J. Houben), Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye 1965; II (nşr. J. J. Houben – Daniel Gimaret), Beyrut: Dârü’l-meşrik 1981; III (nşr. Jan Peters), Beyrut: Dârü’l-meşrik 1999; İbnü’l-Melâhimî, Kitâbü’l-Fâik fî usûli’d-dîn (nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermott), Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies, Free University of Berlin 2007; İbnü’l-Melâhimî, Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-red ale’l-Felâsife (nşr. Hasan Ensârî – Wilferd Madelung), Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institute of Islamic Studies, Free University of Berlin 2008; İbnü’l-Murtazâ, Kitâbü Tabakâti’l-Mu‘tezile (nşr. Susanna Diwald-Wilzer), Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtûlikiyye 1961/1380; İbnü’l-Murtazâ, Kitâbü’l-Kalâ’id fî tashîhi’l-akâid (nşr. A. Nasrî Nâdir), Beyrut: Dârü’l-meşrık 1985; İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Menâhicü’l-yakîn fî usûli’d-dîn (nşr. Yakûb el-Caferî el-Merâgî), Kum: Dârü’l-üsve li’t-tıbâa ve’n-neşr 1415; İbnü’l-Mutahhar el-Hillî, Keşfü’l-murâd fî şerhi Tecrîdi’l-i‘tikâd, Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî li’l-matbûât 1988; Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl; IV: Rü’yetü’l-Bârî (nşr. Mustafa Hilmî – Ebü’l-Vefâ el-Ganîmî), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’telîf ve’t-terceme ts.; VI/1: et-Ta‘dîl ve’t-tecvîr (nşr. A. Fuâd el-Ehvânî), Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’telîf ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr 1962; VI/2: el-İrâde (nşr. George C. Anawati), Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’telîf ve’t-terceme ve’t-tıbâ‘a ve’n-neşr 1962; VII: Halku’l-Kur’ân (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire: eş-Şirketü’l-Arabiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr 1961; VIII: el-Mahlûk (nşr. Tevfik et-Tavîl – Sâid Zâyid), Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’telîf ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr ts.; XI: et-Teklîf (nşr. M. Ali en-Neccâr – Abdülhalîm en-Neccâr), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-telîf ve’t-terceme 1965; XIII: el-Lutf (nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî), Kahire: Matbaatü Dâri’l-kütübi’l-Mısriyye 1962; XIV: el-Aslah, İstihkâku’z-zem, et-Tevbe (nşr. Mustafa es-Sekkâ), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-telîf ve’t-terceme 1965; XV: et-Tenebbüât ve’l-mu‘cizât (nşr. Mahmud el-Hudayrî – Mahmud M. Kâsım), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-telîf ve’t-terceme 1965; XX/1: Fi’l-İmâme (nşr. Abdülhalîm Mahmud – Süleyman Dünyâ), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’telîf ve’t-terceme ts.; XX/2: Fi’l-İmâme (nşr. Abdülhalîm Mahmud – Süleyman Dünyâ), Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’telîf ve’t-terceme ts.; Kâdî Abdülcebbâr, el-Muhtasar fî usûli’d-dîn (Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd içinde nşr. Muhammed İmâre), Kahire: Dârü’l-hilâl 1971, I, 161-253; Koloğlu, Orhan Şener, Cübbâîler’in Kelâm Sistemi, İstanbul: İSAM Yayınları 2011; Madelung, Wilferd, “Amr be Ma‘rūf”, Encyclopaedia Iranica, I, 992-995; Mânkdîm Şeşdîv, Ta‘lîk ‘alâ Şerhi’l-Usûli’l-hamse (Şerhu’l-Usûli’l-hamse başlığıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osman), Kahire: Mektebetü Vehbe 1384/1965; Nâşî el-Ekber, Mesâilü’l-imâme (Frühe Mu‘tazilitische Häresiographie: Zwei Werke des Nāsi’ al-Akbar (gest. 293 h.) içinde nşr. Josef Van Ess), Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971; Necrânî, el-Kâmil fi’l-istiksâ fî mâ belaganâ min kelâmi’l-kudemâ (nşr. M. es-Seyyid eş-Şâhid), Kahire: Vizâretü’l-evkâf 1999/1420; Peters, Jan R. T. M., God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Mu‘tazilî Qâdî l-Qudât Abû l-Hasan ‘Abd al-Jabbâr bn Ahmad al-Hamadânî, Leiden: E. J. Brill 1976; Şehristânî, el-Milel ve’n-nihal (nşr. M. Seyyid Kîlânî), Beyrut: Dâru sa‘b 1986/1406, I-II; Şerîf el-Murtazâ, el-Mülahhas fî usûli’d-dîn (nşr. M. Rızâ Ensârî Kummî), Tahran: Merkez-i Dânişgâh-i ve Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî 1381; Şerîf el-Murtazâ, ez-Zahîre fi ilmi’l-kelâm (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1411; Van Ess, Josef, “Mu‘tazilah”, Encyclopedia of Religion, 2nd ed., X, 6317-6325. Watt, W. Montgomery, Free Will and Predestination in Early Islam, London: Luzac 1948; Wolfson, Harry A., The Philosophy of the Kalam, Cambridge, MA – Oxford: Harvard University Press 1976; Zemahşerî, el-Minhâc fî usûli’d-dîn (A Mu‘tazilite Creed of az-Zamahsarî (d. 538/1144), al-Minhâğ fî Usûl al-Dîn başlığıyla nşr. ve İng. Çev. Sabine Schmidtke), Stuttgart: Franz Steiner 1997.