Ordu Şeyhi Veliyyüddîn b. Halîl el-Bükâî: Hayatı, Eserleri ve Zübdetü’l-Kavâ‘id [ve] ‘Ukdetü’l-Fevâ’id’i

Yıl 2018, Cilt: 13 Sayı: 1, 7 - 62, 01.08.2018

Musa Alak

Öz

Öz
Nahiv ilminin konularını “âmiller”e göre işleyen iki meşhur risâle vardır:
Abdülkâhir el-Cürcânî’nin (ö. 471/1078) el-‘Avâmilü’l-mie’si (‘Avâmil-i
‘Atîk) ve Birgivî’nin (ö. 981/1573) el-‘Avâmil’i (‘Avâmil-i Cedîd). Her iki risâle
üzerine de pek çok çalışma yapılmıştır.
Birgivî’nin ‘Avâmil’i üzerine yapılan çalışmalardan biri de Veliyyüddîn b.
Halîl el-Bükâî (ö. 1184/1770) tarafından yazılan Zübdetü’l-kavâ‘id [ve] ‘ukdetü’l-
fevâ’id ( زبدة القواعد ]و[عقدة الفوائد ) adlı şerhtir.
Bükâî, Kazasker Abdurrahman Efendi Câmii’nde imamlık, Vâlide Câmiinde
(Yeni Câmi) kürsü şeyhliği yapmış; son olarak tayin edildiği ordu
şeyhliği göreviyle, 1182/1768’de başlayan Osmanlı-Rus savaşına katılmış
ve sefer esnasında bulunduğu Romanya’nın Babadağı kasabasında vefat
etmiştir (10 Muharrem 1184/6 Mayıs 1770 Pazar).
Velûd bir müellif olan Bükâî, tespit edebildiğimiz kadarıyla, tefsir; hadis,
siyer ve şemâil; akâid ve kelâm; fıkıh; İslâm tarihi, vaaz ve irşâd; ve Arap
dili alanlarında, çoğu risâle ebadında, Türkçe ve Arapça 18 eser kaleme
almıştır.
Bükâî’nin ‘Avâmil şerhi, adında “‘avâmil” kelimesinin geçmemesi ve nüshalarının
az bulunması sebebiyle olsa gerek, ‘Avâmil üzerine yapılan çalışmaları
listeleyen araştırmalarda yer almamaktadır. Ancak müellifinin
muhtasar, müfîd ve öğrenciyi başka kitaplardan müstağnî kılacak bir eser
olmasını hedeflediği bu şerh, “birtakım sarf, nahiv, belâgat, mantık ve
furûk” ile “âmil olmayan edâtlar”a dair ilâve edilen iki bölüm ve bazı konuların
Türkçe manzûmelerle anlatılması gibi özellikleriyle diğer şerhlerden
farklılık arz etmektedir.
Çalışmamızda, şimdilik dört nüshasını tespit edebildiğimiz bu eser, müellifi
ve eserleri tanıtıldıktan sonra, çeşitli yönleriyle tahlil edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Bükâî, Birgivî, Avâmil, Ordu Şeyhi, Kürsü Şeyhi.

Anahtar Kelimeler

Birgivî, Avâmil, Ordu Şeyhi, Bükai, Kürsü Şeyhi

Kaynakça

• Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir ile İlgili Eserler Bibliyografyası (Tefsirler, Haşiyeler, Sûre Tefsirleri, Tercümeler)”, Divan, 1999/1. Abdurrahman, Latîfe Ali Ahmed, Tahkîku ve dirâsetü Kitâbi Tefsîri Sûreti’l-İhlâs li-Veliyyiddîn b. Halîl el-Bükâî el-müteveffâ 1183, Yüksek Lisans Tezi, Kuveyt: Câmiatü’l- Kuveyt Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, el-Hadîs ve Ulûmuh, 1428/2008. Akbalık, Reyhan, İstanbul’da Selâtin Camii Kürsü Şeyhleri (Cuma Vaizleri) (1826-1876), Yüksek Lisans Tezi, Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi SBE, 2014. Aktepe, M. Münir, Şem’dânî-Zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi Mür’i’t-Tevârîh, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978. __________, “Ahmed III”, DİA, II, 34-38. __________, “Babadağı”, DİA, IV, 371-372. Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972. Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivî Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul: Seha Neşriyat, 1992. Ayvansaraylı Hafız Hüseyin, Hadîkatü’l-Cevami‘, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281; Hadikatü’l- Cevami’ Camilerimiz Ansiklopedisi, haz. İhsan Erzi, İstanbul: Tercüman Yayınları, 1987. Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, İstanbul: 1955. __________, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, İstanbul: MEB Yayınları, 1945 (1. Cilt), 1947 (2. Cilt). Başkurt, İrfan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kürsü Şeyhliği”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 27 (2012), s. 117-145. Beydilli, Kemal, “Mustafa III”, DİA, XXXI, 280-283. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivleri), Fon Numarası: C. AS., Dosya: 66, Gömlek: 3129. Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband, Leiden 1937-42. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333; Haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, İstanbul: Meral Yayınevi, ts. Bükâî, ‘Akâidü’l-ebrâr ve hilâfuhâ ‘akâidü ehli’n-nâr, Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, el-Mektebetü’l-Merkeziyye, Kısmu’l-Mahtûtât-6797. __________, Hac ve Umre Risâlesi, Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, el-Mektebetü’l-Merkeziyye, Kısmu’l-Mahtûtât-6797. __________, Hazînetü’l-ğılmân, Bağdatlı Vehbi-2046, vr. 344b-355a; Yazma Bağışlar- 1758, vr. 59b-72a; Balıkesir İl Halk Ktp-42/4, vr. 69b-74a; Kastamonu YEKKHK2481, vr. 1b-14a; Milli Ktp, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Ktp-4166/3, vr. 19b-29a; Milli Ktp, Çankırı İl Halk Ktp-81/10, vr. 146b-162a; Milli Ktp, Tokat Zile İlçe Halk Ktp-222/2; Medîne Mektebetü’l-Melik Abdilazîz, Mecmûatü Ârif Hikmet-6/4, vr. 260a-268b. __________, İhyâü’l-kulûb, Mekke Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkiyyi’ş-Şerîf-4468/1, vr. 0b-9a; Câmiatü’l-Kahire-15386; thk. Saîd Abdülfettâh, Kahire: Dâru’l-Emîn, 1414/1993. __________, Îzâhu’l-mestûrât, Trabzon İl Halk Ktp-337; Medine Mektebetü’l-Melik Abdilazîz, Mecmûatü Ârif Hikmet-6/2, vr. 160b-211a. __________, Îzâhu’l-müşkilât, Âtıf Efendi-502; Medine Mektebetü’l-Melik Abdilazîz, Mecmûatü Ârif Hikmet-6/1, vr. 0b-158b. __________, Kimyâü’l-‘âşikîn, Çorum Hasan Paşa YEK, İskilip Halk Ktp-1250. __________, Mükâşefetü’l-i‘râb, Medine Mektebetü’l-Melik Abdilazîz, Mecmûatü Ârif Hikmet-6/3. __________, Nûru’l-ebsâr fî hakki’l-ebrâr, Medîne, Mektebetü’l-Melik Abdilaziz, Mecmûatü’l- Mahmûdiyye-2694/4, vr. 1b-20b. __________, Ravzatü’l-Cenne, Mekke Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkiyyi’ş-Şerîf-4468/2, vr. 10b-17b. __________, Ravzatü’r-reyâhîn, Hacı Selim Ağa-494/2, vr. 5b-94b; Hacı Mahmud Efendi- 1806/1, vr. 1b-68b (Ravza), 68b-75a (Münşeât); Hacı Mahmud Efendi-4511, vr. 1b-39a (Ravza’nın 3. bâbının 9. Faslı ile başlıyor.), 39b-48b (Münşeât); Yazma Bağışlar-4006/1, vr. 1b-86a (Ravza+Münşeât [vr. 78a-86a]; Darülmesnevi- 144M, vr. 5a-114b (Ravza), 115a-138a (Münşeât). __________, Risâle fî beyâni ıskâtı’s-salât, Beyazıt Devlet Ktp., Beyazıt-2721, vr. 168b-171a; Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, el-Mektebetü’l- Merkeziyye, Kısmu’l-Mahtûtât-6797. __________, Sirru’l-ümme, Riyad Mektebetü Merkezi’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye (Mikrofilm no: 3867-FH). __________, Şerhu’ş-Şifâ, Kudüs el-Mektebetü’l-Hâlidiyye, Sîre Nebeviyye-520. __________, Tefsîru sûreti’l-İhlâs, Hacı Selim Ağa-494/1; Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu-1439/1; Latîfe Ali Ahmed Abdurrahman, Tahkîku ve dirâsetü Kitâbi Tefsîri Sûreti’l-İhlâs li-Veliyyiddîn b. Halîl el-Bükâî el-müteveffâ 1183, Kuveyt: Câmiatü’l-Kuveyt Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, el-Hadîs ve Ulûmuh, 1428/2008. __________, ‘Uyûnü’l-ahbâr, Bağdatlı Vehbi-319. __________, Zübdetü’l-kavâ‘id, Köprülü Ktp., Mehmed Asım Bey-23; İzmir Millî Kütüphanesi- 1777, vr. 39b; Milli Ktp-4903/1, vr. 79b-88a. Cu‘abe, Nazmî el-Cu‘abe, Fihrisü mahtûtâti’l-Mektebeti’l-Hâlidiyye el-Kuds, Londra: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 1427/2006. Cürcânî, Abdülkâhir el-Cürcânî, el-Avâmilü’l-mie, nşr. Enver b. Ebî Bekr eş-Şeyhî ed-Dâğıstânî, 1. Baskı, Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1430/2009. Çakır, Mehmet, “Binâü’l-Ef‘âl”, DİA, VI, 179. Çalışkan, Muharrem Saffet, (Vekâyi‘nüvis) Enverî Sadullah Efendi ve Tarihinin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, 2000. Çifçi, Mehmet Faruk, İsmâil Hakkı Bursevî’nin Furûk-ı Hakkı Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik), İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, 2013. Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Yenicami Külliyesi”, DİA, XLIII, 439-442. Danişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1972. Demir, A. Haki vd., Fâtih Câmileri ve Diğer Târihî Eserler, İstanbul: TDV Fatih Şubesi, 1991. Doğan, İshak, Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2011. Ekin, Ümit, “Osmanlı Ordusunda Moral Yükseltici Bir Kurum Olarak Ordu Şeyhliği”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, (2008-I), s. 167-178. Ordu Şeyhi Veliyüddîn b. Halîl el-Bükâî 61 Fakazlı, Ahmet Rüştü, Azizzâde Hüseyin Râmiz Efendi’nin Zübdetü’l-Vâkı‘ât Adlı Eserinin Tahlil ve Tenkitli Metni, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi SBE, 2016, Fâsî, Ebû Îsâ Muhammed el-Mehdî b. Ahmed b. Alî b. Yûsuf el-Fâsî el-Kasrî, Metâli‘ u’l-meserrât bi-cilâi Delâili’l-hayrât, Mısır: Matbaatü Vâdi’n-Nîl, 1289. Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Abdülkâhir el-Cürcânî”, DİA, I, 247-248. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullâh b. Hişâm el-Ensârî el-Mısrî, el-İ‘râb an kavâ‘idi’l-i‘râb, nşr. Ali Fûde Nîl, 1. Baskı, Riyâd: Câmiatü’r-Riyâd İmâdetü Şüûni’l-Mektebât, 1401/1981. İlgürel, Mücteba, “Ahmed II”, DİA, II, 33-34. İlmiyye Sâlnâmesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334. İpşirli, Mehmet, “Feyzullah Efendi, Damadzâde”, DİA, XII, 525-526. İstanbul Kısmet-i Askeriyye Sicilleri, no: 337, vr. 36 (Küçük çocuklarına vasî tayini); no: 338, vr. 37-38 (Geride kalan mallarının satılarak mirasçılarına taksimi). Kandemir, M. Yaşar, “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”, DİA, X, 119-121. __________, “Kâdî İyâz”, DİA, XXIV, 116-118. __________, “es-Sünen”, DİA, XXXVIII, 145-147. __________, “eş-Şemâilü’n-Nebeviyye”, DİA, XXXVIII, 500-501. __________, “eş-Şifâ”, DİA, XXXIX, 134-138. __________, “Tirmizî”, DİA, XLI, 202-204. Karabulut, Ali Rıza vd, Mu‘cemü’t-târîhi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem, Kayseri: Dâru’l-Akabe, ty. Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-müellifîn terâcimu musannifî’l-kütübi’l-‘Arabiyye, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ty. Köse, Fatih, İstanbul Halvetî Tekkeleri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010. Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye, İstanbul: Matbaa- i Âmire, ts. Meylânî, Bedruddîn Muhammed b. Abdürrahîm b. Muhammed el-Ömerî el-Meylânî (/ el-Cîlânî), Şerhu’l-Muğnî, nşr. Mehmed Can, İstanbul: Şefkat Yayıncılık, 2014. Muslu, Ramazan, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf [18. Yüzyıl], 1. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003. Mutîurrahmân, Muhammed b. Seyyid Ahmed vd., el-Fihrisü’l-muhtasar li-mahtûtâti Mektebeti’l-Haremi’l-Mekkiyyi’ş-Şerîf, Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1426/2006. Müstakimzâde Süleyman Sâdeddîn, Devhatü’l-Meşâyih mea Zeyl, İstanbul ty. Nakşebendî, Üsâme Nâsır en-Nakşebendî, el-Mahtûtâtü’l-luğaviyye fî Mektebeti’l-Methafi’l-‘ Irâkî, Bağdad: Müdîriyyetü’s-Sekâfeti’l-Âmme, 1968. Namlı, Ali vd., “İsmâil Hakkı Bursevî”, DİA, XXIII, 102-110. Öğreten, Ahmet, Mustafa Kesbî İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, 1996. Özbalıkçı, M. Reşit, “İbn Hişâm en-Nahvî”, DİA, XX, 74-77. Özcan, Abdülkadir, “Mahmud I”, DİA, XXVII, 348-352. __________, “Mustafa II”, DİA, XXXI, 275-280. Öztürk, Mehmet Cemal, Şeyh Nûreddin Cerrâhî (K.S.) ve Cerrâhiye Tarikatı, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, İstanbul 1999. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: MEB Yayınları, 1993. Pilehvarian, Hamit, “Kaybolan Mimar Sinan Yapılarından Kazasker Abdurrahman Camii ve İhya Problemleri”, Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu 2013, (editör: Nazlı Ferah Akıncı), s. 557-560. Sarıcaoğlu, Fikret, “Osman III”, DİA, XXXIII, 456-459. Şeşen, Ramazan vd, Fihrisü mahtûtâti Mektebeti Köprülü, İstanbul: IRCICA, 1406/1986. Tabibzâde Zâkir Şükrü, Derûn-i İslâmbol’da Hânkâhlar Beyânındadır, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, K0075. __________, “İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi”, Neşre hazırlayan: Şinasi Akbatu, İslâm Medeniyeti Mecmuası, Cilt: IV, Sayı: 4, Haziran 1980, s. 51-96. Temâlet, Ammâr b. Saîd, Fihrisü mahtûtâti’l-hadîsi’ş-şerîf ve ulûmih, 1. Baskı, Medine: Mektebetü’l-Melik Abdilazîz, 1422/2002. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, 3. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988. Vâsıf Ahmed Efendi, Mehâsinü’l-âsâr ve hakâiku’l-ahbâr, Mısır: Bulak Matbaası, 1246. Yardım, Ali, İzmir Millî Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İzmir 1994. Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf [19. Yüzyıl], 1. Baskı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003. Yüksel, Emrullah, “Birgivî”, DİA, VI, 191-194. Yüksel, İ. Aydın, “Lütfi Paşa Mescidi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994, V, 231. Ziriklî, Hayruddîn ez-Ziriklî, el-A‘lâm kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-‘ Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn, 15. baskı, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 2002. http://www.hirkaiserifvakfi.com/TR/795/Tamamlanmis-Projeler/Kazasker-Abdurrahman- Efendi-Camii.aspx [26.10.2017].