Ayasofya'da Kıraat İlmi ve Burada Görev Yapan Kıraât Âlimleri

Yıl 2020, Cilt: 15 Sayı: 2, 303 - 316, 09.11.2020

Ahmet Gökdemir

Öz

Makalenin konusu, Ayasofya camisindeki kıraat dersleri ile burada görev yapan kıraat âlimleridir. Konu ele alınırken sırasıyla Ayasofya Camii, bu mekânda yürütülen kıraat ilmi faaliyetleri, mezkûr mahalde görevli kıraat âlimleri ve bunların kıraate dair kaleme aldıkları eserlerine değinilecektir. Buradaki amaç, Osmanlı’nın tarihi öneme sahip mekanlarından Ayasofya’da Kur’ân ve kıraat eğitimiyle bu mekânda vazifede bulunmuş kıraat âlimlerinin durumlarını açığa çıkarmaktır.
Çalışmadaki bilgiler, daha ziyade konuyla alakalı makale ve maddeler ile kıraat âlimlerinin hayatlarından bahseden biyografik kaynaklardan elde edilmiştir. Konu ele alınırken ortak noktaları olan hususların aynı başlıklar altında toplanması suretiyle, makalenin alt başlıkları oluşturulmuştur. Buralardaki söz konusu verilerden birtakım sonuçlara ulaşılmıştır. Buna göre Osmanlı’da Sultan Fatih’ten itibaren Ayasofya’da kıraat ilminin önemsendiği gerek camide gerek külliyedeki mektepte gerekse de kütüphanede Kur’ân ve kıraat eğitiminin devam ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca camide görevli imamlarda kurrâ özelliğinin arandığı, camideki vâiz, hatip ve kürsü şeyhlerinin yanı sıra medresedeki müderrislerle kütüphanedeki hâfız-ı kütüblerden bazılarının, devrinin önde gelen kıraat âlimleri olduğu kanısına varılmıştır. Yine mezkûr âlimlerden bir kısmının kıraat alanında bazılarının da diğer şer’î ilimlerde eser sahibi olduğu neticesine ulaşılmıştır

Anahtar Kelimeler

Ayasofya, Kuran, Kıraat

Kaynakça

• Açıkgöz, Serhat. Fatih Devri Ayasofya Vakfiyesine Göre Ayasofya Vakfı’nın İstanbul’un İnşa Edilmesindeki Önemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 3. Cilt. İstanbul: Medrese Yay., 1980.
• Akpınar, Cemil. “Hatîb-i Ayasofya”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 16/452. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Atâî, Hadâiku’l-hakâik, Haz. Abdülkadir Özcan. 1. Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kıraat Âlimleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn, 1. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. 2. Cilt. İstanbul: İFAV, 2005.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtü’l-Müfessirîn. 2. Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. 1. Cilt. İstanbul: Matbaay-i Âmire, 1333.
• Cengiz, Hayrullah. “Ayasofya Camii ve Vakıfları”. Din ve Hayat (2017), 46-53.
• Çelebi, Evliya. Seyahatnâme. Haz. Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı. 1. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2011.
• Ebü’l-Ula Mardin. Huzur Dersleri. 2-3. Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1966.
• Eğinî, Muhammed Hulusi. Esâmî-i Kurrâ Defteri. (Diyanet İşleri Başkanlığı, Mushafları İnceleme Kurulu Arşivi), 28.
• Eğinî, Muhammed Hulusi. el-Mecmû‘a ‘alâ kırââti’t-takrîb. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Üsküdarlı, 52.
• Erünsal, İsmail E. “Ayasofya Kütüphanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, İstanbul 1991, 4/ 212-213.
• Eyice, Semavi. “Ayasofya”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 4/206-210. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Eyice, Semavi. “Ayasofya Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 4/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Eyice, Semavi. “Ayasofya Mektebi”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 4/216-217. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Fazıl Efendi, İrşâdü’l-‘ibâd ilâ tashihi’d-dâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Ahmed Paşa, 338, 105b-109b.
• Fındıklılı İsmet Efendi. Tekmiletü’ş-şekâik fî hakki ehli’l-hakâik. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Gökbulut, Hasan. Muhyiddîn Muhammed b. İbrahim’in (ö. 1494m.) Hayatı ve Duhân Sûresi Tefsirinin Tahkîki. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Gökbulut, Hasan. “Niksârî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 33:122. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yay., 2108.
• Gökdemir, Ahmet. Evliya Çelebi’nin Gözüyle Osmanlı’da Kur’ân Kültürü. İstanbul: Kitâbî, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârulkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri”. Edebali İslâmiyât Dergisi 2 (2017), 43-60.
• Güvendik, Yûsuf b. Risâle fî resmi’l-hatt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 414, 2a-25b.
• Hayreddin, Hamdullah. Umdetü’l-‘irfân fî vasfi hurûfi’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4796, 1b-31a.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Süleyman Fâzıl Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 38. Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• İbnü’l-Cezerî. Hidâyetü’l-mehera fî tetimmeti’l-kırâati’l-‘aşere. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 39.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû Bekir Ahmed. el-İ‘lâm fî ahkâmi’l-idğâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 59, 59b-61a.
• İkinci, Abdullah. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ayasofya. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• İslambulî, Ahmed Niyazi. İcâzet li Müezzinzâde. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 8237.
• İslambulî, Mustafa b. Hasen. Mürşidü’t-talebe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa, 29.
• İpşirli, Mehmet. “Ayasofya Kürsü Şeyhliği”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 4/224. İstanbul 1991.
• Kastamonî, İsmail Hakkı. İcâzet. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 2870.
• Kâtip Çelebi. Süllemü’l-vüsûl. Tah. Mahmud Abdülkadir Arnavut. 3. Cilt. İstanbul: İrcica, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. 1. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Mecdî, Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-şakâik. Haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Murâdî, Silkü’d-dürer. 3. Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1988.
• Müstakimzâde Süleyman Sa‘deddîn Efendi, Tuhfe-i hattâtîn, nşr. İbnülemin Mahmud Kemal. Ankara: Türk Tarih Encümeni, 1928.
• Öngören, Reşat. Tarihte Bir Aydın Tarikatı: Zeynîler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Özel, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Bazı Portreler II”. D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2002), 109-148.
• Öztürk, Said. “Bir Yazma Eser Kütüphanesi: Sultan I. Mahmud’un Ayasofya Kütüphanesi ve Kütüphane Vakfı”. I. Ulusal İslam Elyazmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 156-168. İstanbul: Ebru Matbaacılık, 2009.
• Revnakoğlu, Cemâleddîn Server. İlm-i Kıraat Mensupları. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Revnakoğlu, 81.
• Risâle fî beyâni esbâbi ihtilâfi’r-rusûmi’l-Osmâniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 397, 37b-83b.
• Risâle fî beyâni’l-mühimmât li’l-küttâb fi’l-mesâhifi’l-Osmâniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 397, 85b-130b.
• Sûzî, İsmail Hakkı b. Abdurrahman Kastamonî. ‘İlmü’t-takrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 297, 1/1a-5/83a.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 1. Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1996.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyiü’l-fudalâ. Haz. Abdülkadir Özcan. 3. Cilt. İstanbul: Çağrı Yay., 1989.
• Tan, Nail-Tan, Özdemir. Gurur Kaynağımız Kastamonulular. Ankara: y.y., 2005.
• Taşköprüzâde. eş-Şekâiku’n-Numâniyye. Ter. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yay., 2007.
• Tunoğlu, Kâmil-Kara, İlyas. Osmanlı’ya Yön Veren Kastamonulular. İstanbul: y.y., 2006.
• Turgut, Ali. “Muhyiddîn Mehmed: Hatibzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 31: 84. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-A‘lâm. 7. Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.