İnanç ve Eleştirel Yaklaşımlar Bağlamında Sûfî Tefsir

Yıl 2020, Cilt: 15 Sayı: 2, 472 - 453, 09.11.2020

Ahmet Hamitoğlu

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.823341

Öz

Kur’ân’ı Kerim başta muhkem ve müteşabih olmak üzere farklı ayet gruplarını ve bu ayetlerden oluşan sureleri ihtiva etmektedir. Tefsir, özelde söz konusu ayetleri genelde ise sureleri açıklamayı hedef edinmiş bu sebeple şeref ve üstünlük açısından Kur’ân’dan sonra ilimlerin içinde ilk sıraya yerleşmiştir. Ayetlere yaklaşımı ve vurguladığı noktalar çerçevesinde çeşitli tefsir ekolleri oluşmuştur. Bu çalışmada ilgili ekollerden biri olan ve hakkında farklı görüşlerin ileri sürüldüğüişârî (sûfî) tefsir ele alınmıştır. İşârî tefsirin gerekliliğini kabul edenlerayetlerin anlaşılması, insan psikolojisine etkisi ve nefsin terbiye edilmesi hususundaki rolüne dikkat çekmişlerdir. Buna ek olarak şeytanın vesvesesinden korunabilmek için gerekli olan donanımı vurgulamışlardır. İşarî tefsirlerin en önemlileri, makbul olma şartları, bu tür tefsir ekolünün yayılma sebepleri ve genel olarak bu konudaki yorumlar nakledilmiş ve işârî tefsiri makbul görenlerin şer‘î delilleri incelenmiştir. Aynı şekilde işârî yorumun kabul edilmesine engel olan durumlar ve kabul etmeyenlerin delilleri de incelenmiştir. İki grup arasında karşılaştırma yapılmış ve tespit edilen noktalar değerlendirmeleri ile beraber sonuç kısmında aktarılmıştır

Anahtar Kelimeler

Muhkem, Müteşabih, İşaret, Tasavvuf

التفسير الإشاري الصوفي بين الاعتقاد والانتقاد

Öz

اشتمل القرآن الكريم على العديد من الآيات والسور منها المحكم ومنها المتشابه لذلك جاء علم التفسير ليكون شارحاً موضحاً لتلك الآيات والسور، وإن علم التفسير من أشرف العلوم وأفضلها بعد كتاب الله تعالى، حيث تناولت في هذه الدراسة أهم الآراء التي تحدثت عن التفسير الإشاري(الصوفي) الذي ضل على مر العصور الحديثة محط خلاف بين العلماء، فمنهم من يرى فيه الفائدة القصوى لفهم القرآن الكريم وتفسيره وقد بيّن فريق من العلماء المفسرين فضل هذا النوع من التفسير وتأثيره في تهذيب النفوس وتزكيتها، ومعرفة مداخل الشيطان ووساوسه للإنسان من خلال استعراض بعض أقوال العلماء المؤيدين للتفسير الإشاري وبيان مدى أهمية هذا النوع من التفسير، كما بينت أسباب انتشار التفسير الإشاري الصوفي، حيث تم عرض أقوال العلماء المؤيدين للتفسير الإشاري وذكر أدلتهم الشرعية، كما بيّنت ضوابطه وموانعه كما بيّنت أقوال الرافضين والمعترضين على التفسير الإشاري وبيان أدلتهم، كما بيّنت أهم الضوابط التي يُقبل فيها هذا النوع من التفسير، ثم الخاتمة بينت فيها الخطوات التي توصلت إليها من خلال كتابة هذه المقال، والحمد لله رب العالمين

Anahtar Kelimeler

التفسير, المحكم, المتشابه

Kaynakça

• Abdülaziz es-Seyyid el-Ehl, “Makâlü’z-Zahir ve’l-Batın”, MecelletüMüniri’l-İslam, 11/1967.
• Abdülvehhab Azem, et-Tasavvuf ve FerîdüddinAttâr, Müessesetü’l-Hindâvîli’t-Talim ve’s-Sekâfe, t.s.
• AbdülvehhabFayid, MenhecüİbnAtiyye fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm, el-Hey’etü’l-ÂmmeliŞuûni’l-Matâbii’l-Âmiriyye, 1393/197.
• AhmedNagarî, KâdîAbdünnebî b. Abdürrasül, Düstûru’l- Ulemâ ev Câmiu’l-Ulûm fî Istılâhâti’l-Fünûn,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1. Baskı, 1421/2000.
• Âlûsî, ŞehâbeddinMahmud b. Abdillâh el-Hüseynî (ö. 1270/1854), Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî,DâruİhyâiTurâsi’l-Arabî, Beyrut.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl (ö.395), el-Mu‘cemfî Bakiyyeti’l-Eşya, thk. Ahmed Abduttevvab, Dârul’l-Fazile, t.s.
• Cemîl Salîbâ, el-Mu‘cemü’l-Felsefî biElfâzi’l-Arabiyyetive’l-Farsiyyetive’l-İngiliziyyeti, ve’l-Farsiyyeti, Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî ( ö. 816/1413), et-Ta‘rîfât, thk. İbrâhîmEbyârî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1. Baskı, 1405.
• Dâvûdî Mâlikî, Muhammed b.Alî b. AhmedŞemsüddîn (ö. 945/1539), Tabakâtu’l-Müfessirîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ b. Ahmed (ö. 1394/1974), el-Mu‘cizetü’l-Kübrâ el-Kur’ân,Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• el- Cevzî, Muhammed b. Ebibekir b. Eyyüb b. Sa’dİbn Kayyum, Medârikü’s-Sâlikîn beyne Menâzil iİyyâkena’budu ve iyyâkenesteîn, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 3. Baskı, 1393/1973.
• el-Îsâvî, Meş’ân SuûdAbd, et-Tefsîrü’l-İşârî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, t.y.
• Endelüsî, Alî b. Ahmed Saîd b. Hazm Ebû Muhammed, el-İhkâm fî Usûlî’l-Ahkâm, Dâru’l-Afâkı’l-Cedîd, 1403/1983.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebü’t-Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb (ö.817), el-Kâmûsü’lMuhît, thk. Mektebe Tahkîku’t-Turâs fî Müesseti’r Risâle, Müessetü’r-Risâle, Beyrut-Lübnan, 8. Baskı, 1426/2005.
• Ilâl el-Fâsî, Makâsıdü’ş-Şerîati’l-İslâmiyye ve Mekârimuâ, thk. İsmail el-Hüseynî, Dâru’s-Selâm lit’t-Tabâa ve’n-Neşrve’t-Tevzî, t.s.
• İbn Âşûr, eş-Şeyh Muhammed et-Tâhir, et-Tahrîrve’t-Tenzîl,DâruSahnûn, Tunus, 1997.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî (ö. 541/1147), el-Muharrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l- Kitâbi’l ‘Azîz,thk. Abdusselâm Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Lübnan, 1. Baskı, 1413/1993.
• İbn Haldûn, Allâme VeliyyüddînAbdurrahmân b. Muhammed b. Haldûn (ö. 232/808), Mukaddime İbnHaldûn, thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dâr Y‘arab, 1425/2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr el-Kureşî el-Basrîed-Dımeşkî (ö. 774/1372), el-Bidâyetü ve’n-Nihâye,thk. Alî Şîrî, Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabî, 1 .Baskı, 1408/1988.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Alî Ebü’l-Faz lCemâlüddîn b. Manzûr el-Ensârî er-Rüveyfiî el-İfrîkî (ö. 711/1311), Lisânü’l-Arab, Dâr Sâdır, Beyrut, 3. Baskı, 1414.
• İbn Salah, Osmân b. Abdirrahmân eş-Şehrezûnî (ö . 642/1245), Fetâvâ ve Mesâ’ilü İbni’s-Salâh fi’t-Tefsîrve’l-Hadîsve’l-Usûlve’l-Fıkh ve meahu Edebü’l Müftîve’l- Müstefî,thk. Abdülmu‘ti Emîn, Dâru’l-M‘arife, 1406/1986.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Teymiyye el-Harrâni (ö.728/1328), Mecmû‘ Fetâvâ Şeyhu’l-İslâm Ahmed b. Teymiyye,Vuzerâtü’ş-Şuyûnu’l-İslâmiyye ve D‘ave ve’l-İrşâdu’s-Suûdiyye, 1425/200xf*r*4.Bj.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed (597/1200), Telbîs İblîs, Dâru’l- Fikrli’d-Tabâati, Beyrut, 1421/2001.
• İbrâhim b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî (ö. 790/1388), el-Mufâkât, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âl-i Selmân, Dâru İbn Affân, 1. Baskı, 1417/1997.
• İmâm Şâfiî (204/820), er-Risâle, thk. Ahmed Şâkir, Mustafâ el-Babu’l-Halebî, 1358/1940.
• İsnevî, Abdürrahîm b. Hasan b. Alî eş-Şâfiî Ebû Muhammed Cemâlüddîn (ö. 772/1370), Nihâyetü’s-Sûl fî Şerhi Minhâci’l-Usûl,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1. Baskı, 1420/1999.
• Konevî, Muhammed b. İshak Ebû’l-Meâli Sadreddin, İcazül-Beyan fi Tefsiri Ümmil-Kur’ân, Müessesetü Bostan Kitap, Kum, 1423.
• Kuşeyri, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdilmelik (ö. 465/1072), er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, thk. Abdulhuleym Mahmud b. eş-Şerif, Dâru’l-Mearif, Kahire, ty.
• Mennâu’l-Kattân (ö. 1420/1999), Mebâhis fî Ulumi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Mearifli’n-Neşrve’t-Tevzî, 1. Baskı, 1421/2000.
• Muhammed el-Hızır Hüseyin, Ali Rıza el-Hüseynî, Belâgatü’l-Kur’ân, Dâru’n-Nevâdir, yy.,ts.
• Muhammed el-Hızır Hüseyin, Ali Rıza el-Hüseynî, Resâilü’l-Islâh, Dâru’n-Nevâdir, yy.,ts.
• Muhsin Abdülhamid, Âlûsî Müfessiran, Matbaatü’l-Meârif, Bağdat, 1388/1968.
• Müslim, Müslim b. Haccâc Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö.261), Sahîhü’l-Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâr-u İhyâ et-Turâsu’l Arabî, Beyrut.
• Qays Abdullah Muhammed, Makale et-Tefsîru’l-İşârîBeyne’l-Ravative’l-Bidat, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2014/1, 13/25, ss. 93-123. http://dx.doi.org /10.14395/jdiv154.
• Sâbûnî, Muhammed Ali, et-Tibyân fî Ulumi’l-Kur’ân, Dâru İhsan li’n-Neşri ve’t-Tevzî, Tahran, 3. Baskı, 1230/1388.
• Sühreverdî, Şihabuddin Ebu Hafs Ömer b. Muhammed el-Bekrî, Avârifü’l-Maârif, thk. Semir Şems, Dâr Sadır, Beyrut, t.s.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b. Musa el-Ezdî, Tefsîru’s-SülemîHakâiku’t-Tefsîr, thk. Seyyid İmran, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1421/2001.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd (ö. 192/1390), Şerhu’l- ‘Akâ’id en-Nesefî,thk. Mustafâ Merzûkî, Dâru’l-Hedy, Cezayir.
• Tüsterî, Sehl b. Abdillâh (ö. 283/896), Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm,Matbaatü’l-Seâdet, 1908.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1348), Tezkiretü’l-Huffâz, thk. Zekeriya Umeyrât, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut-Lübnan, 1. Baskı, 1419/1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed b. Ömer el-Havarizmî (ö.538/1143), Esâsül’l-Belâga, Dâru’l-Fikir, 1. Baskı, 1419/1998.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazim (ö. 1367-1948), Menâhilü’l-İrfân, Daru’l-Fikir, Beyrut, t.s.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Bahâdır (ö. 794), el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Dâruİhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1. Baskı, 1376/1957.