Şer' Naslar Karşısında İçtihadın İmkânı “Mevrid-i Nasta İctihada Mesağ Yoktur” Kaidesi*

Yıl 2021, Cilt: 16 Sayı: 1, 107 - 131, 24.03.2021

Fatih Orhan

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.901990

Cited By: 1

Öz

Müçtehidin sınırlı sayıdaki nasları kullanarak sınırsız olaylara cevap verebilmesi ancak naslar üzerinde yapacağı içtihat ile mümkündür. Bu nedenle içtihadın ilgi alanını şer‘î naslar oluşturur. Fakat naslar üzerinde yapılacak bu içtihat faaliyeti mutlak ve sınırsız değildir. Usûlcüler, içtihat sürecinde karşılaşılabilecek aşırılık ve keyfiliğin önüne geçmek, güvenirlilik ve tutarlılığı temin etmek adına içtihat ameliyesine ilişkin bazı kurallar ve sınırlamalar getirmişlerdir. Bu sınırlamalardan birisi de Mecelle’de yer alan “Mevrid-i Nasta İctihada Mesağ Yoktur” kaidesidir. Her ne kadar söz konusu kaide, nassın varid olduğu her konuda içtihada mahal bulunmadığını, mutlak bir tarzda ifade ediyor olsa da fıkhî gelenekte nas etrafında farklı düzey ve şekillerde içtihatlar yapıla gelmiştir. Pek tabidir ki bu durum kaidenin zahir anlamı ile pratik arasındaki sanki bir tezat olduğu vehmini akla getirebilir. Şayet böyle bir yanılgıya düşülecek olursa bu, nas ve içtihat kavramlarının kapsam ve mahiyetinin doğru tespit edilememesinden kaynaklıdır. Bu araştırma söz konusu kaide ile içtihat pratiği arasında bir tezat olmadığı ilkesinden hareketle nas karşısında içtihadın imkân ve sınırlarını tespit etmeyi amaçlamaktadır

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, içtihat, küllî kaide

Kaynakça

• Alâeddin Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl. thk. M. Zekî Abdülber. Devha: Matâbi‘u’d-Devha’l-Hadîsiyye, 1984.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. çev. Raşit Gündoğdu. İstanbul: Osmanlı Yayınevi, ts.
• Ali Haydar Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. çev. İbrahim Subaşı. yy., ts.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. Dımaşk-Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Apaydın, H. Yunus. “Haber-i Vâhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/355-363. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Apaydın, H. Yunus. İbn Hazm Zâhirîlik Düşüncesinin Teorisyeni. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “Meşhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/368-371. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Apaydın, H. Yunus. “Mütevâtir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Apaydın, H. Yunus. “Ta‘lîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/511-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aslan, Bedri. İslam Hukukunun Esnekliği. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Bardakoğlu, Ali. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bedevî, Yusuf Ahmed Muhammed el-. Mekâsıdu’ş-şerîâ‘ inde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-nefâis, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâ‘îl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafâ Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr-Yemâme, 1993.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Ahkâmü’l-Kurʾân. thk. Muhammed Sadık Kumhâvî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ahkâmü’l-Kurʾân. thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʻArabî-Müessesetü’t-târîhi’l-ʻArabî, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Füsûl fi’l-usûl. çev. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cizânî, Muhammed b. Hüseyin. Meâlimu usûli’l-fıkh inde ehli sünne ve’l-cemâa. Demmam: Dârü İbni’l-Cevzî, 1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b Muhammed b Ömer b Îsâ. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl Muhyiddîn el-Mîs. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr (Hâşiyetü’d-Desûkî ʻale’ş-Şerhi’l-kebîr ile birlikte). Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Döndüren, Hamdi. “Avl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Zâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/85-87. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Düreynî, Fethî. el-Menâhicü’l-usûliyye fi’l-ictihâd bi’r-rey fi’t-teşrîi’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabi, ts.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Şifâʾü’l-galîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhîl ve mesâliki’t-taʿlîl. thk. Hamed el-Kebîsî. Bağdat: Matbaatü’l-irşâd, 1971.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleymân el-Eşkar. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2006.
• Hallâf, Abdülvahhâb. İlmü usûli’l-fıkh. Mısır: Mektebetü’d-daveti’l-İslamî, ts.
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Şerhu’l-Haraşî ʻalâ Muhatasari Halîl. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1317.
• Hudarî Bek, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî. Tarihu’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1968.
• Hudarî Bek, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî. Usûlü’l-fıkh. Kahire, 1969.
• İbn Arafe, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. el-Muhtasar fi’l-fıkh. thk. Abdurrahman Muhammed Hayr. Dubai: Dâr-ı merkezi’l-Fârûk, 2014.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dâru’t-tâc, 1989.
• İbn Ebû Zeyd, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ebî Zeyd Abdirrahmân el-Kayrevânî. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât alâ mâ fi’l-Müdevvene ve ğayrihâ mine’l-ümmehât min mesâili Mâlik ve ashâbih. thk. Muhammed Haccî. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslamî, 1999.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʻAzîm. thk. Mustafâ es-Seyyid Muhammed vdğ. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müçtehid ve nihayetü’I-muktesid. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1415.
• İbnü’l-Cellâb, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Hüseyn b. Hasen. et-Tefrîʻ. thk. Hüseyin b. Salim ed-Dehmânî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslamî, 1987.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh Muhammed b. İbrâhîm. el-‘Avâsım ve’l-kavâsım fi’z-zeb ‘an sünneti Ebi’l-Kâsım. thk. Şu‘ayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• İzzeddîn b. Abdüsselâm, Ebû Muhammed Abdülazîz. Kavâʻidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. thk. Tâhâ Abdürraûf Saʻd. Kahire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• Kahraman, Abdullah. “İslam Hukuk Düşüncesinde Taabbudî Hükümler ve Taabbudiyyâtın Sahası Üzerine”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 25-57-57. Koca, Ferhat. “Müfesser”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/497-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Koçak, Muhsin vd. Fıkıh usûlü. İstanbul : Ensar Neşriyat, 2013.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir. el-Muvattaʾ. thk. Abdülmecid et-Türkî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Muhammed İlîş, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Minehu’l-celîl ʿalâ Muhtasari’ş-Şeyh Halîl. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1989.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Orhan, Fatih. “Fıkıh Usûlünde Mürâât-ı Hilâf ve Hüccet Değeri”. Usûl: İslam Araştırmaları 29 (2018), 97-122.
• Orhan, M. Ali. “Namaz Vakti ve Vakti Girmeyen Bölgelerde Namaz Meselesi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 [Prof. Dr. Şaban Kuzgun’un Anısına] (2001), 123-130.
• Sâyis, Muhammed Ali. Tarihu’l-fıkhi’l-İslâmî. Dâru’z-zaman, ts.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b Muhammed b Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail. Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları : (Usûlü’l-fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Usûlü’ş-Şâşî. thk. Abdullah Muhammed el-Halilî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-İʿtisâm. thk. Süleyman b. Ahmed el-Hilâlî. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affan, 1992.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât fî usûli’ş-şerîa. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. Huber: Dâru ibni Affân, 1997.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ʿilmi’l-usûl. thk. Ebü’l-Hafs Samî b. el-Arabî. Riyad: Dâru’l-fazile, 2000.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Hüccetü alâ ehli’l-Medineti. thk. Mehdi Hasan el-Keylani. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1403.
• Şirvânî, Abdülhamid - Abbâdî, İbn Kâsım. Havâşî Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. Kahire: el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1938.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vdğ. Mısır: Şirketü mektebeti ve matba‘ati Mustafa el-Bâbî, 1962.
• Yazıcı, Abdurrahman. “Fıkıhta Bir Miras Meselesi Olarak Avliyye: Avl Halleri, Kaynağı ve Çözümlerin Değerlendirilmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 305- 327-327.
• Zeylaʻî, Ebû Muhammed Osmân b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dakâik. Bulak: Matbaʻatü’l-kübra’l-emîriyye, 1313.
• Zeyla‘î, Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf. Nasbü’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1997.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Kavâidu’l-fıkhiyye ve tatbîkâtühâ fî’l-mezâhibi’l-erbaa. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 2006.
• Kur’ân Yolu, ts. https://kuran.diyanet.gov.tr/