Mısır'ın İşgal Sürecine (1798-1801) Dair Bir Kaynağın Tercümesi: Mustafa Behcet Efendi ve Târîh-i Mısır Adlı Eseri

Yıl 2021, Cilt: 16 Sayı: 2, 173 - 195, 24.11.2021

Hande Meliha İçaçan

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1025761

Öz

Geçmişten günümüze önemli merkezlerden biri olma niteliğini koruyan Mısır, 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin bir parçası haline gelmiş, fakat yalnızca iki asır kadar sonra beynelmilel bir soruna dönüşmüştür. Zamanla farklılaşan yapısı sebebiyle önemsenmiş ve Mısır özelinde birçok çalışma kaleme alınmıştır. Bunlar arasında kronikler ayrı bir yere sahiptir. Zira hadiselerin kronolojik bir sırayla gün gün kaleme alındığı bu eserler tarihin daha iyi tasvir edilebilmesinde tarihçilerin en nadide kaynakları arasındadır. Mısır hakkında kaleme alınan kroniklerin ikisi Mısırlı bir tarihçi olan Abdurrahman el-Cebertî’ye (v. 1825) aittir. Bunlardan ilki genel bir Mısır tarihi olan Acâ’ibü'l-Âsâr fi't-Terâcîm ve'l-Ahbâr, diğeri ise 1798 yılında Fransızlar’ın Napolyon Bonapart önderliğinde Mısır’a gerçekleştirdikleri sefere odaklanan Mazharu't-Takdîs bi-Zehâbi Devleti'l-Fransîs’dir.
Tamamlanmasının ardından III. Selim Mazharu't-Takdîs’in Türkçe’ye kazandırılmasını istemiş ve böylece eser Mustafa Behcet Efendi (v. 1834) tarafından kısa süre içerisinde tercüme edilmiştir. Târîh-i Mısır ismiyle bilinen bu tercüme Cerîde-i Havâdis’de yayımlanmış ve defaatle istinsah edilmiştir ki çalışmamız sırasında bu nüshalardan on dördünü tespit ettik ve on ikisini temin ederek inceleme fırsatı bulduk. Böylece çalışmamız kapsamında Târîh-i Mısır’ın genel yapısını tahlil etmeyi ve eserin ilmî kıymetini ortaya koymayı amaçladık.
Araştırmamızın temelini Târîh-i Mısır teşkil etmekle birlikte, çalışmamızda öncelikle Cebertî ve Behcet Efendi’nin hayatı ve eserlerine kısaca yer verdik. Ardından tercümenin nüshaları, yazılış sebebi ve tarihi, muhtevası, yazım usulü, edebî özellikleri, noksanlıkları ve ilmî kıymeti gibi hususiyetlerini detaylandırdık.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Mısır, Abdurrahman el-Cebertî, Mustafa Behcet Efendi, Acâ’ibü, Mazharu, Târîh-i Mısır

Translation of A Source Concerning Egypt’s Occupation Period (1798-1801): Mustafa Behcet Efendi and His Work "Târîkh-i Mısır"

Öz

Egypt, which has preserved its quality as one of the important centers from past to present, became a part of Ottoman Empire in 16th century, but only two centuries later it turned into an international problem. It has been given importance due to its changing structure over time and many studies have been written about Egypt. Among these, chronicles have a special place. Because these works, in which the events are written day by day in a chronological order, are among the rarest sources of historians to describe history better. Two of the chronicles that written about Egypt belong to ‘Abd al-Rahman al-Jabartī (d. 1825), an Egyptian historian. The first of these is Aja’ib al-Athâr fi’l-Tarâjim va'l-Akhbâr which includes the general history of Egypt and the other work of the author is Mazhar al-Taqdîs bi-dhahâb Davlat al-Fransîs focusing on the French expedition to Egypt in 1798 under the leadership of Napoleon Bonaparte.
After it was completed, Selim III wanted Mazhar al-Taqdîs to be translated into Turkish and the work was translated by Mustafa Behcet Efendi (d. 1834) in a short time. Our study comprises this translation known as Târîkh-i Mısır. It was published in Cerîde-i Havâdis and repeatedly copied that we detected fourteen of these copies during our study and we had the opportunity to examine twelve of them. Within the scope of our study, we aimed to analyze the general structure of Târîkh-i Mısır and to evaluate the scientific value of the work.
Along with the main axis of our research the Târîkh-i Mısır, in our study, we briefly included the life stories and works of Abd al-Rahman al-Jabartī and Behcet Efendi. Then we have detailed the characteristics of the translation such as the copies, the reason and date of writing, its content, writing method, literary features, deficiencies and scientific value.

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları BOA. C. DH., nr. 87-4306. BOA. HAT., nr. 1521-30. BOA. C. MF., nr. 69-3443. BOA. HAT., nr. 1229-47952. BOA. HAT., nr. 1559-29. BOA. AE. SMHD. II., nr. 114-9674. BOA. C. SH., nr. 26-1287.
• Kaynak Eserler ve Araştırmalar Ahmed Abdurrahim Mustafa, "Acâ’ibü'l-Âsâr fi't-Terâcim ve'l-Ahbâr li-‘Abdirrahman el-Cebertî", Mevsû‘atu Türâsü'l-İnsâniyye, 4 cilt, Kahire: Dârü'l-Fikr, 1971.
• Ahmed Âsım Efendi, Mütercim. Âsım Efendi Tarihi, haz. Ziya Yılmazer, 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu 2015.
• Ahmed Âsım Efendi, Mütercim. Târîh-i Mısır, Fransa Milli Kütüphanesi, nr. 1283; Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, nr. 646, İstanbul; Avusturya Milli Kütüphanesi, H.O., nr. 1346; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 2448; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 9628; Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, nr. 1351, İstanbul.
• Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet, 12 cilt. İstanbul: Dârü't-Tibâ‘ati'l-Âmire Matbaası, 1823-1895.
• Apak, Adem. ‘’Mısır’ın Müslümanlar Tarafından Fethi ve Fetih Sonrası Ülkede Sosyal ve Dinî Alanda Meydana Gelen Değişimler Üzerine Değerlendirmeler’’, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2, (2001).
• Ayalon, David. "The Historian al-Jabartī and His Background", Bulletin of School of Oriental and African Studies. 23: 217-249. London: 1960.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Bayat, Ali Haydar. Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Acâ’ibü'l-Âsâr fi't-Terâcim ve'l-Ahbâr, thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim, 4 cilt. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1997.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Acâ’ibü'l-Âsâr fi't-Terâcim ve'l-Ahbâr, thk. Shmuel Moreh, 4 cilt. Jarusalem: Printiv Press, 2013.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. al-Jabarti’s Chronicle of the First Seven Months of the French Occupation of Egypt, Târîkh Muddat al-Fransîs bi-Mısr: Muharam-Rajab 1213/15 June- December 1798. Trc. ve thk. Shmuel Moreh. Leiden: Brill, 1975.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Mazharu't-Takdîs bi-Zevâli Devleti'l-Fransîs. Thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim, Kahire: Dârül-Kütübil-Mısriyye, 1998.
• Crecelius, Daniel. "Al-Jabartī’s Aja’ib al-Athâr fi’l-Tarâjim va'l-Akhbâr and The Arabic Histories, of Ottoman Egypt in the Eighteenth Century", The Historiography of Islamic Egypt (C. 950- 1800). Ed. Hugh Kennedy, The Medieval Mediterranean Series. 31:221-235. Leiden: E.J. Brill, 2001.
• Çolak, Kamil. ‘’Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801)’’, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi 10/2 (2008), 141-183.
• Erol, Halif İbrahim. Mısır’da Tarihçilik ve Tarih Yazıcılığı. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Fihrisü'l-mahtutâti't-Türkiyye el-Osmâniyye: elleti iktinetha Dârü'l-Kütübi'l- Kavmiyye münzü ‘âm 1870 hatta nihaye 1980 m. Kahire: el-Hey’etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb,1987-1990.
• Güner, Selda. "İşgal ve Reformların Gölgesinde Mısırlı Bir Tarihçi: Abdurrahman el-Cebertî (1754-1822)", Avrup Tarihinde Türk Eli: Gümeş Karamuk Armağanı, haz. Ramazan Acun, Serhat Küçük. 159-182. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Hanna, Nelly. "The Chronicles of Ottoman Egypt". The Historiography of Islamic Egypt (C. 950-1800) Ed. Hugh Kennedy, The Medieval Mediterranean Series, 31/237-250. Leiden: E.J. Brill, 2001.
• Hamedân, Abdülhamid Salih-Mahmud er-Rebdavî. "Cebertî, ‘Abdurrahman b. Hasan", Mevsû‘atu a‘lâmi'l-‘ulemâ ve'l-üdebâ’il-‘Arab ve'l-Müslimîn, 5/102-104. Beyrut: Dârü'l-Cil, 2005.
• İçaçan, Hande Meliha. Mustafa Behcet Efendi ve ‘’Târîh-i Mısır’’ Adlı Tercümesi (İnceleme ve Metin). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2020.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (Ed.). Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, 4 cilt. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2008.
• İnan, Muhammed Abdullah. "Abdurrahman el-Cebertî", Müerrihu Mısri'l-İslâmiyye ve mesâdirü't-tarihi'l-Mısri. Kahire: Matbaatü'l-Cenne, 1969.
• İzzet Hasan Efendi. Ziyânâme, Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyon’a Karşı Mısır Seferi (1798-1802). haz. M. İlkin Erkutun. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009.
• Kabakcı, Enes. ‘’Napoleon Bonaparte’ın Mısır Seferi (1798-1801)’’, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi. Ed. Seyfi Kenan. 339-350. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• Kahya, Esin. Mustafa Behçet Efendi ve Türkçe İlk Fizyoloji Kitabı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü'l-Mü’ellifîn: Terâcimu Musannifi'l-Kütübi'l-‘Arabiyye. Beyrut: Müessetü'r-Risâle, 1993.
• Lewis, B. "Bahcat Mustafa Efendi", The Encyclopaedia of Islam 3: 148. Leiden: 2009.
• Lutskiy, V.B. Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, 16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla, çev. Turan Keskin. İstanbul: Yordam Kitap, 2011.
• Mackay, Pierre A. "Hekimbaşı Ailesi ve Seyahatname", Belleten 41/164. 635-655. (Ekim 1997).
• Maksudoğlu, Mehmed. "Cebertî, Abdurrahman b. Hasan", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7:190-191. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Mustafa Behcet Efendi. Târîh-i Mısır: Terceme-i Behcet Efendi, İstanbul: 1865; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Koleksiyonu, TY, nr. 10816; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 6034; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 19; İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 2452; Avusturya Milli Kütüphanesi, H.O., nr. 109.
• Mustafa Behcet Efendi. Makāle fî Emrâzi'l-Firengiyye, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY, nr. 2680.
• Mustafa Behcet Efendi. Târîh-i Tabiî Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY, nr. 1236.
• Mustafa Behcet Efendi. Ma‘rifet-i Arz, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY, nr. 1215.
• Özel, Ahmed. "Acâ’ibü'l-Âsâr", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1:314-15. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Öztürk, Necdet. İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları, Osmanlı Tarihçileri-Ahmedî’den Ahmed Refîk’e. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2015.
• Pekdoğan, Tuncay. Hekimbaşı Mustafa Behcet Efendi’nin Tıp Tarihindeki Yeri, Tertîb-i Eczâ, Kolera Risalesi, Çiçek Aşısı Risalesi, Ruhiye Risalesi Adlı Eserlerinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2019.
• Sarı, Nil. "Behcet Mustafa Efendi", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5:345. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Sarı, Nil. "Mekteb-i Tıbbiyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29:2-5. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Sarıkaya, Hüseyin. "Mısır’ın İstirdâdını Ele Alan Vekâyi‘nâmeler ve Mehmed Emîn Karahân-zâde’nin Târihçe’si", İslâmi İlimler Dergisi 9/2 (Güz 2014), 71-126.
• Sarıkaya, Hüseyin. ‘’Mısır’ın İşgali (1798-1801) Karşısında Osmanlı İdaresi ve Toplumu’’, Birinci Dünya Savaşı Odağında Tarih Boyunca Savaş. Ed. Metin Ünver-Mustafa Tanrıverdi. 453-481. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• Savran, Ahmet. 19. Yüzyıl Osmanlılar Döneminde Yeni Arap Edebiyatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• es-Seyyid, Seyyid Muhammed. ''Mısır, Tarih/Osmanlı Dönemi'', Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29:563-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî, haz. Nuri Akbayar. 6 cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Sütçü, Tevfik. "Türkçe Sözlükçülük Tarihinde Mütercim Âsım ve Kamus Tercümesi", Tarih Okulu Dergisi, 6/16 (İzmir, 2013), 541-553.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. haz. Ali Fikri Yavuz-İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, t.y.), 1: 268-271.
• Tomar, Cengiz. ''Mısır, Tarih/Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar'', Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2004), 29: 559-563.
• Tuna, Fırat. Hezâr Esrâr Adlı Tıp Kitabının Latin Harflerine Aktarılması ve Tasnif Çalışması. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2016.
• Uzluk, Feridun Nafiz. Türk Tıbbiyesinin 748. Yıldönümü Dolayısı ile Hekimbaşı Mustafa Behçet: Zâti, Eserleri Üstüne Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1954.
• Uzluk, Feridun Nafiz. "Cholera Risâlesi", Türk Tıp Tarihi Arkivi 1/4 (1935), 145-151.
• Uzluk, Feridun Nafiz. "Hekimbaşı Mustafa Behcet Efendi’nin Kitapları ve İslamlarda Bitik Sevgisi-Bitik Evleri", Türk Tıp Tarihi Arkivi, 1/3 (1935), 87-102.
• Ülgen, Feham. "Abdülhak Hâmîd’in Ecdâdı", Hayat Tarih Mecmuası 1/3 (Nisan-Haziran 1973).
• Yalçınkaya, M. Alper. Learned Patriots: Debating Science, State and Society in the nineteenth-century Ottoman Empire. Chicago: University of Chicago Press, 2015.
• Yılmaz, Coşkun. "Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’nin Terekesi", Uluslararası Üsküdar Sempozyumu Bildiriler-II (2014), 25-91.
• Zeydan, Corci. Osmanlı Mısır’ı, tah. Muhammed Harb, çev. Mustafa Özcan. İstanbul: Ark Yayınları, 2015.
• Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ min el-‘Arab ve'l-müstarebîn ve'l-müşrikîn Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 1986.
• Türk Tarih Kurumu Tarih Çevirme Klavuzu, https://www.ttk.gov.tr/genel/tarih-cevirme-kilavuzu/ erişim 26.07.2021.