THE EMERGENCE AND ACTIVITIES OF MU’TAZILA IN BASRA

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 2, 211 - 234, 29.11.2023

Mehmet Usluer

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1411034

Öz

MU’TEZİLE’NİN BASRA’DA ORTAYA ÇIKIŞI VE FAALİYETLERİ

Öz

Hz. Ömer döneminde Sâsâni topraklarına düzenlenen fütûhâta katılan askerlere destek olmak amacıyla askeri bir üs olarak kurulan şehirlerden biri Basra’dır. Kuruluşu sırasında fetih hareketlerine katılan Arap kabilelerin yerleştiği şehir, zamanla farklı kültür, ırk ve inançtan halklara ev sahipliği yaptı. Bu sayede büyüyen kent, toplumsal grupların birbirlerini etkilemesi neticesinde siyasi ve sosyo-kültürel açıdan kozmopolit bir hale geldi. Bu durum aynı zamanda Basra’yı İslam dünyasının önemli ilim merkezlerinden biri haline getirdi. Kozmopolit yapı, zamanla şehirde birbirinden farklı düşünce sistemlerinin ortaya çıkmasını da sağladı. Bunlardan biri olan Mu‘tezile düşünce sistemi Basra’da yaşanan tartışmalar sırasında ortaya çıktı. Bu sistemin kurucuları arasında zikredilen Vâsıl b. Atâ ve Amr b Ubeyd’in faaliyetleri sonucu Mu‘tezile düşüncesi kısa bir sürede farklı coğrafyalarına yayıldı ve İslam düşünce dünyasını derinden etkiledi. Bu noktada Mu‘tezile’nin Basra’da ortaya çıkışı ve yayılması ile bunlara etki eden sosyal ve siyasi faktörler önem arz etmektedir. Bu öneme binaen yapılan çalışmanın odak noktasını; Mu‘tezile’nin ortaya çıkışına dair tartışmalar, beş temel ilkenin oluşumunda rol oynayan sosyo-kültürel etkiler ile Mu‘tezile mensuplarının şehirde gerçekleştirmiş oldukları dini ve siyasi faaliyetler oluşturacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Basra, Mu‘tezile, Vâsıl b. Atâ, Amr b. Ubeyd

Kaynakça

• Abdülkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî. el-Fark beyne'l-fırak ve beyânü'l-fırkati'n-naciye minhum. Beyrût: Dârü'l-Âfâkı'l- Cedîde, 1977.
• Ahmet Güç, “Sümeniyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Akın, Murat. Basra ve Bağdat Mu'tezile ekolleri (şahıslar ve görüş ayrılıkları). Ankara: Sonçağ Yayınları, 2017.
• Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci: Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebû’l-Huzeyl Allaf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü'l-eşrâf. thk. Riyâd Ziriklî, Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Fikr, 1996/1417. Belhî, Ebû’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî. el-Makâlât, (Fazlü’l-iʿtizâl ve Tabakatü’l-Muʿtezile içinde). nşr. Fuad Seyyid, Tunis: ed-Dâru't-Tunisiyye, 1974/1393.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Bozkurt, Nahide. Mu‘tezile’nin altın çağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdü’l-Muîd Hân. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, t.y.
• Câhîz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz el-Kinânî. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrût: Dar ve Mektebetü'l-Hilâl, 1423.
• Câhîz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz el-Kinânî. er-Resâilü’l-Siyâsiyye. Beyrût: Dâru’l-Mektebetü’l Hilâl, t.y.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö.282/895), el-Ahbârü’t-tıvâl, thk. Abdunnaim Âmir, Kâhire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabîyye, 1960.
• Ebû Nuaym İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâ‘. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü's-Saade,1974/1394.
• el-İsfahânî, Ebû’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-İsfahânî. el-Egânî. Beyrût: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1415.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Makâlâtü’l-İslâmîyyîn ve ihtilafu’l-Mûsallîn. tsh. Helmut Ritter, Franz Steiner, Wiesbâden: 1400/1980.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher, el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. thk; Muhammed Aved Merab. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’t-Türasi’l-Arabî, t.y.
• Gündüz, Şinasi, “Maniheizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/575-577. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî, Dımaşk, Beyrût: Dârü'l-Kalem, Müessesetü'r-Risâle, 1397.
• Hasan-i Basrî, Ebû Saîd Hasan b. Yesâr. Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî. der. Muhammed Abdürrahîm. 2 Cilt. Kâhire: Dârü'l-Hadîs, 1992.
• Hâtib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Telhisü'l-müteşabih fi'r-resm. thk. Sekine eş-Şihabî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Talas, Dirâsat ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, 1985.
• Hayyât, Ebû’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. el-İntisâr. çev. Yüksel Macit, İstanbul: Endülüs, 2018.
• Hayyun, Reşid. Mu’teziletü’l-Basra ve’l-Bağdad. London: Dârü’l-Hikme, 1997.
• Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa’d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Himyerî el-Yemenî. el-Hûrû’l-în. thk. Kemal Mustafa, Kâhire: Mektebetü'l-Hancî, 1948.
• Işık, Kemal. Mu'tezile'nin doğuşu ve kelami görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî, eş-Şâfiî İbn Asâkir. Târîhu Dımaşk. mhk. Amr b. Garâme el-Amrevî, Dâru’l-Fikr Litabâa’ ve’n- Neşr ve Tevzî’, 1995.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî. el-İştikâk. thk ve Şerh: Abdusselam Muhammed Harun, Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1991/1411.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fâdl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethi’l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Muhibbüddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrût, Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fâdl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. el-Hind: Dâiretü'l-Maârifi'n-Nizamiyye, 1326.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. hazırlayan, Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1900.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Cemheretü ensâbi’l-ʿArab. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât, thk. Muhammed Abdulmuîd Hân, Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emsâr. thk. Merzûk Alî İbrahim, Mensure: Dârü’l-Vefâ et-Tabâatu ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1991/1411.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maârif. thk. Servet Ukkaşe, Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Uyûnü’l-Ahbâr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1418.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Alî b. Hibetillâh b. Alî el-İclî. el-İkmâl fî refʿi (ʿârızi)’l-irtiyâb ʿani’l-müʾtelif ve’l-muhtelif fi’l-esmâʾ ve’l-künâ ve’l-ensâb. 7 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990/1411.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fâdl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1414.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer b. Rüste. el-Aʿlâku’n-nefîse. Beyrût: Dâru Sadr, 1892.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni' ez-Zührî.Kitâbü't-Tabakâti'l-kebir. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Cilt 8. Beyrût: Daru’l-Kitabü’l-İlmiyye, 1990/1410.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-kâmil fi't-tarih. thk. Ömer Abdusselam Tedmurî. 10 Cilt. Beyrût: Darû’l-Kitâbü’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ. Tabakâtü'l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer, Beyrût: en-Neşretü’l-İslâmîyye,1961/1380.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-Yemânî. Îsârü’l-hak ʿale’l-halk fî reddi’l-hilâfât ʿalâ mezâhibi’l-hak min usûli’t-tevhîd. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1987.
• İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. Tercüme Heyeti, Mehmet Yolcu, Sabri Türkmen, M. Salih Arı, Selahatin Polatoğlu, Furkan Halit Yolcu, İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• İbnü'l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. ed-Du‘afa ve'l-metrukin. thk. Abdullah el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986/1406.
• İbnü'l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf el-Cezerî. Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakati’l-kurrâʾ. 3 Cilt. Mektebetü’l-İbn Teymiyye, 1351,
• İsferâyînî, Ebû’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr (Şâhfûr) b. Tâhir b. Muhammed el-İsfahânî. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ʿani’l-fırakı’l-hâlikîn. thk. Kâmil Yûsuf el-Hût, Lübnân: Âlimü’l-Kütüb, 1983/1403.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasen Kadı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. nşr. Abdülkerim Osman, Kâhire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasen Kadı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fazlü’l-iʿtizâl ve Tabakâtü’l-Muʿtezile, (Fazlü'l-i'tizal ve tabakatü'l-Mu‘tezile içinde). nşr. Fuad Seyyid, Tunis: ed-Dâru't-Tunisiyye, 1974/1393.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Firaku’l-İslâmîyye min Hilali’l-Keşf ve’l-Beyân, thk. Muhammed b. Abdülcelil, Tunis: el-Camiatü’l-Tunisiyye Merkezü’d-Dirasat ve’l-Ebhas ve’l-İktisadiyye ve’l-İctimaiyye, 1984.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Ferrûh es-Saffâr.Kitâbü’l-makalat ve’l-fırak. tsh: Muhammed Cevâd Meşkûr, Tehrân: Müessese-i Matbuat-ı Ataî, 1963.
• Lapidus, Ira Marvin, İslâm toplumları tarihi, çev. Yasin Aktay, Mevlüde Ayyıldızoğlu-Aktay. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, 2010.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebû’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkadir b. Muhammed el-Makrîzî. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-(fî) zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l- Kütübü’l-İlmiyye, 1418.
• Malatî, Ebû’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân el-Malatî et-Tarâifî el-Askalânî. et-Tenbîh ve'r-red ala ehli'l-ehva ve'l-bida'. thk. Muhammed Zâhid b. Hasan el- Kevserî, Mısır: Mektebetü'l-Ezheriyye li’t-türâs, t.y.
• Erzi, Mesut. “Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri”, Kader, 20/1 (2022), 369-397.
• Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Mürûcü’z-zeheb ve me'âdinü'l-cevher. thk. Esad, Dâğer. 4 Cilt. Kum, Dârü’l-Hücre,1409.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil fi lugatü’l-edeb. thk. Muhammed Ebû Fâdl İbrahim. 4 Cilt. Dâru’l Fikrü’l-Arabî, Kâhire, 1997.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ b. el-Hasen b. Muhammed el-Bağdâdî. Kitabu Fırakü'şîa. thk. Seyyid Muhammed Sâdık Al-i Bahrü'l-Ulum, Necef: el-Matbaatü’l- Haydariyye, 1936.
• Nyberg, “Mûtezile” İslam Ansiklopedisi. 8/756-764. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1960.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile Ekolü, Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”, Marife, 3/3 (2003). 30,
• Salim, Abdurrahman. et-Tarihü's-siyasi li'l-Mu'tezile hatta nihayeti'l-karni's-salis el-hicri. Kahire: Dârü's-Sekâfe, 1989.
• Saylık, Mutlu. Abbâsî Halifelerinin Din ve Mezhep Siyaseti (Sâmerrâ Dönemi). Ankara: Akademisyen Kitapevi, 2019.
• Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimi el-Yemanî ve Gayrihu, Haydarâbâd: Dâiretü'l-Maarifi'l-Osmâniyye, 1382/1962.
• Sinanoğlu, Mustafa, “Seneviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Süt, Abdulnasır. Basra ve Mu’tezile (I-III. asırlar). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. 3 Cilt. Müessetü’l-Halebî, t.y.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü'l-Fâdl İbrâhim. 11.Cilt. Beyrût: Dâru Süveydan, t.y.
• Tümer, Günay, “Budizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/352-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ el-Ukaylî. ed-Duʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu’ti Emin Kal’acî. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1984/1404.
• Uludağ, Süleyman,“Hasan-ı Basrî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ya‘kûbî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhü'l-Ya‘kûbî. Beyrût: Dâru Sadr, t.y.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâ‘.thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi İslâmî, 1414/1993.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Kâhire: Dâru’l-Hidâye, t.y.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Tarihü'l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm. thk. Beşşâr Avvad Ma‘ruf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ.18 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2006/1427.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1998/1419.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Mizanü'l-i'tidal fî nakdi'r-rical. thk. Ali Muhammed Bicâvî, 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Ma'rife, 1963/1382.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.