Modern Dönem Belâgat Eserlerinde Me‘ânî İlminin Sistematik Yapısı: Zikr-Hazf, Takdim-Tehir ve Ta‘rîf-Tenkîr Konuları Bağlamında

Yıl 2024, Sayı: 39, 143 - 156, 30.11.2024

Ahmet Gezek

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1534809

Öz

Klasik dönemde Ebû Ya‘kûb es-Sekkâkî (ö. 626/1229) Miftâhu’l-‘Ulûm adlı eserinde me‘ânî ilmini el-kânûnü’l-evvel ve el-kânûnü’s-sânî kavramlarıyla iki bölüme ayırmıştır. Birinci bölümde haber cümleleri, müsnedün ileyh, müsned, fasıl, vasıl, îcâz ve itnâb; ikinci bölümde inşâ cümleleri yer almıştır. Bu eserde fiil-fiilin müteallakâtı ve kasr meseleleri bağımsız bölümler olarak zikredilmiştir. Belâgat ilminin tasnifine önemli katkılar sunan Hatîb el-Kazvînî (ö. 739/1338) Telhîsu’l-Miftâh ve el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâga adlı eserlerinde ise me‘ânî ilmini; isnâd-ı haberî, müsnedün ileyh’in durumları, müsned’in durumları, fiil ve fiilin müteallakâtı, kasr, inşâ, fasıl-vasıl, îcâz-itnâb-müsâvât olarak sekiz kısımda değerlendirmiştir. Me‘ânî ilminde zikr-hazf, takdim-tehir ve ta‘rîf-tenkîr meselelerinin müstakil konular olarak zikredilmesi veya müsnedün ileyh, müsned ve fiil-fiilin müteallakâtı bölümlerinde dağınık bir halde gelmesi modern dönem belâgat eserlerinin me‘ânî ilmi tasniflerinde önemli rol oynamıştır. Zira me‘ânî ilminin diğer konuları; haber, inşâ, kasr, fasıl-vasıl ve îcâz-itnâb-müsâvât, klasik ve modern belâgat eserlerinde müstakil konular olarak var olmuştur. Bu çalışmada, zikr-hazf, takdim-tehir ve ta‘rîf-tenkîr meseleleri merkezinde modern dönemde telif edilen on belâgat kitabının me‘ânî ilmi tasnifleri incelenmiştir. İncelemeye konu olan kitapların altısında müellifler zikr-hazf, takdim-tehir ve ta‘rîf-tenkîr meselelerinin hepsini veya bazısını Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078-79) gibi müstakil konular olarak değerlendirmişler; üçünde Sekkâkî ve Kazvînî’nin metodolojisini takip ederek bu meselelere müsnedün ileyh, müsned ve fiil-fiilin müteallakâtı konuları içinde karmaşık bir şekilde yer vermişlerdir. Kitapların birinde ise bu meselelerin olmadığı tespit edilmiştir. Araştırmamızda, zikr-hazf, takdim-tehir ve ta‘rîf-tenkîr konularının me‘ânî ilminde farklı ana başlıklarının ve tasniflerin ortaya çıkmasındaki rollerine dikkat çekilmiş, ayrıca modern dönem belâgat eserlerinde me‘ânî ilmi konularının şematik yapısının birbiriyle mukayese edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgati, Belâgat Teorisi, Me‘ânî İlmi, Zikr-Hazf, Takdim-Tehir.

Teşekkür

Teşekkür ederim.

The Systematic Structure of the ‘Ilm al-Ma‘ānī in Modern Era Rhetoric Books: In the Context of Dhikr-Ḥadhf, Taqdīm-Takhīr and Taʿrīf-Tankīr Topics

Öz

In the classical period, Abū Ya‘qūb al-Sakkākī (d. 626/1229) divided the ‘Ilm al-ma‘ānī into two parts with the concepts of al-qānūn al-awwal and al-qānūn al-thānī in his book Miftāḥ al-‘Ulūm. In the first part, al-khabar sentences, musnadun ilayh, musnad, al-faṣl, al-waṣl, al-ījāz and al-iṭnāb; In the second part, al-inshā sentences are included. In this book, the issues of the fi‘l-muta‘llaqāt al-fi‘l and al-qaṣr are mentioned as independent chapters. Khaṭīb al-Qazwīnī (d. 739/1338), who made significant contributions to the classification of the ‘Ilm al-balāgha, divided the ‘Ilm al-ma‘ānī into eight parts in his books named Talkhīṣ al-Miftāḥ and al-Îdāḥ fī ‘ulūm al-balāgha: isnād al-khabarī, musnadun ilayh, musnad, fi‘l-muta‘llaqāt al-fi‘l, al-qaṣr, al-inshā, al-faṣl-al-waṣl and al-ījāz-al-iṭnāb-al-musāwāt. In the ‘Ilm al-ma‘ānī, the issues of dhikr- ḥadhf, taqdīm-takhīr and taʿrīf-tankīr are mentioned as independent subjects or are scattered in the sections of musnadun ilayh, musnad and fiʿl-mutaʿllaqāt al-fiʿl, which played an important role in the ‘Ilm al-ma‘ānī classification of modern period rhetorical books. Because other subjects of ‘Ilm al-ma‘ānī; al-khabar, al-inshā, al-qaṣr, al-faṣl-al-waṣl and al-ījāz-al-iṭnāb-al-musāwāt existed as independent subjects in classical and modern rhetoric books. In this study, the ‘Ilm al-ma‘ānī classifications of ten rhetoric books written in the modern period were examined, focusing on the issues of dhikr- ḥadhf, taqdīm-takhīr and taʿrīf-tankīr. In six of the books subject to review, the authors evaluated all or some of the issues of dhikr- ḥadhf, taqdīm-takhīr and taʿrīf-tankīr as independent subjects, like Abdulqāhir al-Jurjānī (d. 471/1078-79); In three of them, following the methodology of Sakkākī and Qazwīnī, they included these issues in a complex way within the subjects of musnadun ilayh, musnad and fi‘l-muta‘llaqāt al-fi‘l. It was determined that these issues did not exist in one of the books. In our research, attention was drawn to the roles of the subjects of dhikr- ḥadhf, taqdīm-takhīr and taʿrīf-tankīr in the emergence of different main headings and classifications in the ‘Ilm al-ma‘ānī. In addition, it is aimed to compare the schematic structure of the ‘Ilm al-ma‘ānī subjects in the modern period rhetoric books.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Theory of Rhetoric, ‘Ilm al-Ma‘ānī, Dhikr-Ḥadhf, Taqdīm-Takhīr.

Kaynakça

• Abbâs, Fadl Hasan. el-Belâga fünûnühâ ve efnânühâ: İlmü’l-me‘ânî. Ürdün: Dâru’l-Furkân li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 4. Basım, 1997.
• Abdulazîz ‛Atîk. fi’l-Belâgati’l-‘Arabiyye: ‛İlmü’l-Me‛ânî. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-‛arabiyye li’t-tibâ‛ati ve’n-neşri ve’t-tevzî‛, 2009.
• Abdülkâhir el-Cürcânî. Delâilü’l-i‛câz fî ‛ilmi’l-meânî. thk. Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛ilmiyye, 1988.
• Cârim, Alî - Emîn, Mustafa. el-Belâğatü’l-vâdiha: el-Beyân el-me‘ânî el-bedî‘. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Durmuş, İsmail. "Meânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/204-206. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ertuğrul, Osman. “Belâgatta Meânî İlmi”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 155-180.
• Feyyûd, Besyûnî Abülfettâh. İlmu’l-me’ânî: Dirâse belâğiyye ve nakdiyye li mesâili’l-me’ânî. Kahire: Müessesetü’l-Muhtâr, 4. Basım, 2015.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-me‛ânî ve‘l-Beyân ve‘l-bedî‛. thk. Yûsuf es-Samîlî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye, ts.
• Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn. el-Îzâh fî ‛ulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn. Telhîsu’l-miftâh. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2010.
• İbn ‘Useymîn, Muhammed b. Sâlih. Şerhu Dürûsu’l-belâğa. thk. Muhammed b. Fellâh Mutayrî. Kuveyt: Mektebetü Ehli’l-Eser, 2004.
• Kâsım, Muhammed Ahmed - Dîb, Muhyiddîn. ‘Ulûmü’l-belâğa: el-Bedî‘ ve’l-Beyân ve’l-Me‘ânî. Lübnan: Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 2003.
• Kılıç, Hulusi. "Belâgat". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/380-383. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Matlûb, Ahmed - Basîr, Hasan. el-Belâğatü ve’t-tatbîk. Irak: Vizâratü’t-Ta‘lîmi’l-‘Âlî, 2. Basım, 1999.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. ‛Ulûmü’l-belâğa -el-Beyân-el-Me‛ânî-el-Bedî‛. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛ilmiyye, 1993.
• Meydânî, Abdurrahmân Hasen Habenneke. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye: Üsüsühâ ve ‘ulûmühâ ve fünûnühâ. 2 Cilt. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1996.
• Sekkâkî, Ebû Ya‛kûb Yûsuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-‛ulûm. thk. Na‛îm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Şarlat, Mehmet Sıddık. “Klasik Eserlerde Meâni İlmi”. Batman Akademi Dergisi 5/1 (2021), 118-149.