An Examination of the Articles Related to Sufi Hāls and Maqāms in Tehânevi’s Encyclopedia Named Keşşâfü ıstılâhati’l-funûn ve’l-‘ulûm

Yıl 2024, Sayı: 39, 259 - 284, 30.11.2024

Mahmut Ulu

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1553586

Öz

Tahanawi, who penned treatises such as Aḥkam al-Arazi and Sabḳhu al-Gayat fi Nasḳhi al-Ayat on Tafseer, is notably known by his encyclopedia called al-Kashaaf Istilahat al-Funun wa-al-‘Ulum. An important point that distinguishes the work from others is the sciences of Arabic language and literature such as shar, balagat and muhadarat; that are embodies within the work, inter alia religious sciences such as tafsir, hadith, and mysticism. Thus it presents more than fifty sciences from various aspects, dealing with rationalist sciences such as logic, physics, chemistry, medicine and mathematics, as well as metaphysical subjects such as dream interpretation, magic, charm and alchemy. What makes the work important in terms of this article is the abundance sufi terms that are dispersed in the work. As a matter of fact, concepts related to sufi terminology constitute an important part of the work. Instead of focusing on specific areas of sufism, these concepts focus on almost every aspect of sufism, such as the definition of sufism, sufi and related subjects, satr wa suluk, the non-celestial aspect of the sects and their places, soul and maqams. One of the concept groups elucidated and defined in the work is the items related to ascetical states and maqams. The focus of this study is how Tahanawi handles the articles related to maqams. In this context, the definitions of the maqams, their lexical and terminologicol meanings, equivalent terms and counterpartse in other sciences that bear affinity with the before mentioned ones their liable connotations and semantic extensions or shifts in sense of the defined wordages are emphasized. The study is based on the text analysis method, and in this respect, the concepts in the work are evaluated through comparision with their signifiers in the fundamental sufism literature. The main findings that stand out on the subject in the work titled al-Kashafaf Istilahat al-Funun wa-al-‘Ulum are that the maqams are generally explained by quoting from certain works; sometimes the wlexicographical meaning of the concept is emphasized first, then its terminologicol referent, then its equivalent wordage in other sciences and what it indicates as a sufi terminology, and sometimes it is discussed directly in its terminologicol meaning. Although it cannot be said that the work introduces a new expression different from the sources from which it is cited, in terms of Sufi concepts, it can be said that it is important in terms of revealing the way in which sufism and general scientific terminology of the period when it was penned are handled, in that some sufi terms are discussed together with their equivalents in other sciences. In this study, we tried to evaluate the maqams, which are extant among the Sufi terms, in terms of sufi terminology and to reveal Tahanawi’s contributions and his distinct traits.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Hāls, Maqāms, Tahanawi, al-Kashaf

Tehânevî’nin Keşşâfü ıstılâhati’l-funûn ve’l-‘ulûm Adlı Ansiklopedik Eserindeki Tasavvufî Makamlarla İlgili Maddelere İlişkin Bir İnceleme

Öz

Fıkha dair Ahkâmü’l-arâzî ve tefsire dair Sebku’l-gayât fî neski’l-âyât adlı iki eseri daha bulunan Tehânevî’nin Keşşâfü ıstılâhati’l-funûn ve’l-‘ulûm adlı ansiklopedisi en bilinen eseridir. Eseri diğerlerinden ayıran önemli bir husus sarf, belâgat ve muhâdarât gibi Arap dili ve edebiyatına dair ilimleri; tefsir, hadis, tasavvuf gibi şer‘î ilimleri; mantık, fizik, kimya, tıp, matematik gibi aklî ilimler ile rüya tabiri, sihir, tılsım ve simya gibi daha çok metafizik konuları ele alan elliyi aşkın ilmi çok çeşitli yönleriyle ortaya koymasıdır. Eseri konumuz açısından önemli kılan husus ise çalışmada çok sayıda tasavvufî ıstılaha yer verilmesidir. Nitekim tasavvuf ıstılahıyla ilgili kavramlar eserin önemli bir bölümünü oluşturur. Bu kavramlar tasavvufun belirli alanlarına odaklanmak yerine tasavvufun tanımı, sûfî ve ilintili konular, seyrüsülûk, tarikatların insanî yönü ve mekânları, nefis ve makamları gibi hemen her yönüne odaklanmıştır. Eserde üzerinde durulan ve tanımları verilen kavram gruplarından biri de haller ve makamlara ilişkin maddelerdir. Bu çalışmanın odak noktası Tehânevî’nin makamlara dair maddeleri ele alış şeklidir. Bu bağlamda makamların tanımları, kelime ve terim manaları ile ilişkili olduğu diğer ilimlerdeki karşılığı ile hangi yönlerinin öne çıkarıldığı, tanımlara getirilmiş yeniliklerin varlığı veya yokluğu üzerinde durulmuştur. Çalışma bir metin analizi yöntemine dayalı olup bu yönüyle eserde yer alan kavramlar temel tasavvuf literatüründeki anlamlarıyla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Keşşâf adlı eserde konuyla ilgili öne çıkan başlıca bulgular şunlardır: Makamlar genellikle belli eserlerden alıntılanarak açıklanmıştır. Kavramların bazen öncelikle kelime manası sonra terim manası üzerinde durulmuş ardından diğer ilimlerdeki karşılığı ve tasavvufî ıstılah olarak neye delalet ettiği, bazen de doğrudan terim manasıyla ele alındığı görülmüştür. Eserin tasavvufî kavramlar özelinde alıntılandığı kaynaklardan farklı yeni bir ifade ortaya koyduğunu söylemek güçtür. Ancak bazı tasavvufî ıstılahların diğer ilimlerdeki karşılıklarıyla birlikte ele alınması eseri dönemin tasavvuf ve genel ilmî terminolojinin ele alınış şeklini ortaya koyması açısından önemli kılmaktadır. İşte bu çalışmada makamların tasavvuf terminolojisi açısından değerlendirilmesi ve Tehânevî’nin katkıları ve farklılıkları ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Haller, Makamlar, Tehânevî

Kaynakça

• Abdullah, Hüseyin Abdullatif. “‘Tehânevî’nin Keşşâfü Istılâhati’l-Funûn ve’l-‘Ulûm Adlı Ansiklopedisinde Aruz İlmine İlişkin Maddeler’”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/12 (2016), 313-358.
• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ. 2 Cilt. Beyrût, 1351.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Ta’rîfât (Tasavvuf Istılahları). çev. Abdülaziz Mecdî Tolun. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2021.
• Erginli, Zafer. “Temel Tasavvuf Klasiklerinde Hâl Kavramına Toplu Bir Bakış”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (2008), 153-198.
• Göztepe, Yüksel. “Hal ve Makamın Analizine Yönelik İlk Girişimler”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2008), 407-417.
• Gucerâtî, Abdüllatîf b. Abdillâh el-Abbâsî el-. Letâifü’l-lüğât. The National Library of Israel.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddin. Mecmûatü’l-ahzâb. çev. Ahmet Faik Arslantürkoğlu. İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, 1992.
• Hucvirî, Ali B. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. thk. İsâd Abdulhadi Kandîlî. 2 Cilt. Kahire: Meclisi’l-ağlâ li’s-sekâfe, 2007.
• Hucvirî, Ali B. Osman Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2020.
• İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. çev. Muhammed Fuad Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/330-331. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Istılâhâtu’s-Sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2014.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdülâlî Şaheyn. Kahire: Dâru’l-menâr, 1413.
• Kelâbâzî, Ebü Bekir Muhammed b. İshâk. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrût: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413.
• Kelâbâzî, Ebü Bekir Muhammed b. İshâk Buhârî. Ta’arruf (Doğuş Devrinde Tasavvuf). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2021.
• Kudâî, Muhammed b. Selâme b. Cafer. Şihâbü’l-ahbâr. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınları, 1999.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2014.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdulhalim Mahmud - Mahmud Şerîf. Kahire: Matabiatü Daru’ş-şuğb, 1409.
• Mekkî, Ebü Tâlib el-. Kûtü’l-kulûb (Kalplerin Azığı). çev. Muharrem Tan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed et-Tûsî. el-Lüma’. thk. Abdulhalim Mahmud. Mısır: Darü’l-mektebetü’l-hadîsi, 1380.
• Serrâc, Ebü Nasr et-Tûsî. el-Lüma’ (İslâm Tasavvufu). çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn. Avârifü’l-maârif. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-sekafeti’d-dîniyye, 1427.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb. Âdâbü’l-mürîdîn. thk. Menâhim Milûn. Kudüs: Mâhe’d-dirâseti’l-Asyeviyye ve İfrikiyye, 1977.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb. Âdâbü’l-mürîdîn (Yol Ahlâkı). çev. Süleyman Gökbulut. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2014.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb. Avârifu’l-maârif (Tasavvufun Esasları). çev. Hasan Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī. Bilim ve Sanat Terimleri Ansiklopedisi (Keşşâfu lstılâhâti-l-Fünûn ve’l-Ulûm). ed. Ömer Türker. 4 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkī. Keşşâfü Istılahâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. Beyrût: Dar-u ihyâi’t-türâsî el-Arabî, 1975.