Gazzâlî’nİn mantık İlmİnİ meşrûlaştırmasının mantık tarİHİ açısından değerlendİrİlmesİ

Yıl 2012, Cilt: 7 Sayı: 1, 145 - 158, 30.03.2012

Ferruh Özpilavcı

Öz

Huccetü’l-İslâm İmâm-ı Gazzâlî, İslâm düşünce ve ilim tarihinin en önemli
dönüm noktalarından birini oluşturmaktadır. Dinî ve hatta aklî ilimlerin
çoğu için mütekaddimûn-müteahhirûn ayrımının merkezinde durmakta
dır. Bu durum, mantık ilminin İslâm dünyasındaki seyri için de söz konu
sudur. Bu makalede Gazzâlî’nin mantık ilmini meşrulaştırmaya çalışırken
ihdas etmiş olduğu ıstılahların, ortaya koymuş olduğu görüşlerin ve teklif
etmiş olduğu kavramsallaştırmaların ‘mantık ilmi’ ve tarihi seyri açısından
önemi ve değeri üzerinde durulmaktadır. Mantık ilminin ‘mevzusu’ndaki
dönüşüm hakkında ve Gazzalî’nin bu meşrulaştırma çabasıyla ilgili
meşhur eseri ‘el-Kıstasu’l-mustakîm’ ile yine onun XVIII. yüzyıl Osmanlı
mutasavvıf ve düşünürlerinden Muhammed el-Lalezârî tarafından kale
me alınan ve pek fazla bilinmeyen el-Mizanü'lmukim fi ma'rifeti'l-Kıstasi'l
mustakîm isimli tek şerhi etrafında önemli tespit ve değerlendirmelerde
bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gazzali, Mantık, Mantığın konusu, Muhammed el Lalezari, Kıstasi

EVALUATION OF THE LEGITIMIZATION OF LOGIC BY GHAZZALI WIT HIN THE CONTEXT OF ITS HISTORY

Öz

Hujjat al-Islam Imam al-Ghazzali constitutes one of the milestones of the
history of Islamic thought and knowledge. In respect to many religious
and rational sciences he stands at the center of the classification of for
mer (mutaqaddimun) and modern (mutaakhkhirun) scholars. This is also
true in respect to historical progress of the science of Logic in the Mus
lim world. This article points out the value and significance of Ghazzali’s
views, approaches, and terminology in connection with the legitimization
of logic within the context of logic and its history. It asserts some evalua
tions and important findings about the transformation of the subject mat
ter of Logic and Ghazzali’s famous book al-Qistas al-Mustakim, written
about the legitimization of logic, and its only but little-known commentary
by an 18th century Ottoman Sufi and philosopher Muhammad al-Lalazari
titled al-Mizan al-Mukîm fî Ma'rifat al-Qistas al-Mustakim.

Anahtar Kelimeler

Ghazzali, Logic, Subject Matter of Logic, Muhammed al-Lalaz ari, al-Qistas al-Mustakim.

Kaynakça

• Çelebi, İlyas, “Lâlezârî”, DİA, c. 27, s. 89-90
• Durusoy, Ali, “Gazâlî’de Mantık Biliminin Yeri ve Önemi”, İslamî Araştırmalar Dergisi, c. 13, sayı 3-4, 2000, s. 303-320------, Örnek Çeviri Metinlerle Mantık İlmine Giriş, 3. baskı, İstanbul 2011.
• Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî, Kitâbu’l-mu‘teber fi’l-hikme, (neş., Şerafeddin Yaltkaya, Sü leyman Nedvî), Haydarâbad, 1357 (1938), c. I-III.
• Efdaluddin el-Huneci, Keşfu’l-esrâr an ğavamiz’il efkâr, (ed., Halid er-Ruveyheb) Tah ran 1389.
• Fahreddin Razî, el-Mantıku’l-kebîr, Topkapı III. Ahmet Kitaplığı, nr. 3401.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Dönemi Türk Felsefe-Bilim Hayatının Çerçevesi”, http:// www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/1.php?id=206.
• Gazzâlî, el-Kıstasu’l-mustakîm, (nşr., M. Bejou), Şam 1993.------, el-Munkizu mine’d-dalâl, (nşr., M. Bejou), 2. Baskı, Şam 1992.------, el-Mustasfa min ilmi’l-usûl, Bulak Matbaası, Mısır 1322 h. ------, İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, (çev. Yunus Apaydın), Kayseri 1994, c. I-II. ------, Mihekkü’n-nazar, (nşr., Refik el‘Acem) Beyrut 1994.------, Tehâfütü’l-felâsife, (nşr. M. Bejou) Şam 1994.
• Halid er-Ruveyheb, Afdal al-Dîn al-Khûnajî, Keşfu’l-esrar an ğavamiz’il efkar, içinde “Introduction”, s. I-LIX.
• İbn Haldun, el-Mukaddime, (ed. Halil Şahhâde ), Daru’l-fikr, Beyrut 2001, c. I-VIII.
• İbn Sînâ, eş-Şifa, el-Kıyas, (nşr., Said Zâyed), Kahire 1964. ------, Kitâbu’ş-Şifâ, İkinci Analitikler, (çev. Ömer Türker), Litera Yayıncılık, İstanbul 2006.
• ------, Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik I, (çev., Ekrem Demirli, Ömer Türker), Litera Yayıncılık, İstanbul 2004.
• İbn Teymiyye, Deru teâruzu’l-akl ve’n-nakl, (ed., M. Reşad Salim), 2. Baskı 1992, c. I-XI.
• Muhammed Tahir el-Lalezârî, el-Mîzânü’l-mukîm/kavîm fî ma’rifeti’l-kıstâsi’l-müstakîm, Süleymaniye Kütüphanesi, Es‘ad Efendi, nr. 1758; Âşir Efendi, nr. 195; Hafîd Efendi, nr. 124, 130.
• Nasîruddin Tusi, Tadilu’l-miyar fi nakdi tenzîli’l-efkar, Mantık ve mebahisu’l-elfaz: Mecmua-i mutun ve makalat-ı tahkîkî içinde, ed. Mehdi Muhakkık, Tahran, 1353, s. 137-248.
• Refik el-Acem, “Gazâlî’nin Mantık Kitaplarında Tanım Konusu”, çev., Ahmet Kayacık, İslâmî Araştırmalar Dergisi, c. 13, sayı 3-4, 2000, s. 321-339.
• Sadru’s-Şeria el-Buhari, Ta‘dilu’l-ulûm, Çorum Hasan Paşa Ktp., nr. 3135.
• Seyyid Hüseyin Nasr, Three Muslim Sages, New York 1976.
• Siraceddin Urmevî, Metâliu’l-envâr, (ed., Hasan Akkanat, yayınlanmamış doktora tezi, danışman: Mehmet Bayraktar), Ankara 2006, c. I-III.
• Şemseddin Şehrazûrî, Resâilu’ş-şecereti’l-ilâhiyye fî ulûmi’l-hakâiki’r-rabbâniyye, (ed., M. Necip Görgün), İstanbul 2004, c. I-III.
• Şemsu’d-din es-Semerkandî, Kıstâsu’l-Efkâr fî Tahkîki’l-Esrâr (ed., Necmeddin Pehli van, yayınlanmamış doktora tezi, danışman: İsmail Köz), Ankara 2010, c. I-III.
• Şihabuddin Sühreverdi, Hikmetü’l-işrâk, (ed., John Walbridge, Hossein Ziai), Brigham Young University Press, Utah 1999