Khwadāynāmah: Classical İslamic Historians’ Main Source of Knowledge on Ancient İran

Yıl 2025, Sayı: 40, 147 - 171, 28.03.2025

Veysi Turun

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1602097

Öz

Khwadāynāmah is the classical official history book of ancient Iran, ordered by Sassanid ruler Hüsrev Enûşîrevân I. serving as the official national chronicle, the Khwadāynāmah covers is the history of Iran covering the history of Iran from its mythological beginnings to the last shah. It recounts the history of Creation, First Man, First Ruler, Pîşdâdîs, Keyânîs, Eşkânîs (Parthians) and Sassanid dynasties. Additionally, the text includes Iranian national epics, heroic stories, religious-moral precepts, histories of Iranian rulers, discussions of Zoroastrianism, Majusism, Iranian traditions, ethics and the wars fought by Iranians against other tribes. Originally composed in Pahlavi, the work was first translated into Arabic by Ibn al-Muqaffa’ and subsequently rendered into four different Persian versions. As the principal source for the study of ancient Iran, the Khwadāynāmah occupies a central role in historiography. The present article introduces the Khwadāynāma, a foundational text for classical Islamic histories of pre-Islamic Iran, and explores its connections with other Islamic historical sources. It examines, development of historiography in ancient Iran by analyzing the book’s meaning, its date and purpose, contents, and its Arabic and Persian translations. Moreover, the article assesses the relationship between this work and classical Islamic history texts, drawing on other historical sources. The extensive research of Iranian researchers on the Khwadāynāmah and its relationship with Islamic historical sources is also discussed. Utilizing a document analysis approach—a qualitative research method—the study reviews classical Islamic historical sources, Firdawsī's Shāhnāme, and contemporary studies. The study concludes that Hudāynāme is the most important source of information on pre-Islamic Iran for classical Islamic historians. Furthermore, it appears that neither the original Pahlavi text nor its Arabic and Persian translations have survived as independent, complete manuscripts. The lack of a comprehensive study on Khwadāynāmah in Turkish has prompted the impetus for this research.

Anahtar Kelimeler

History of Islam,, Ancient Iran,, Khwadâynâmah,, Islamic Historical Sources,, Shâhnâmah,, Source.

Etik Beyan

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Hüdâynâme: Klasik İslâm Tarihçilerinin Antik İran’a Dair Temel Bilgi Kaynağı

Öz

Hüdâynâme, Sâsânî hükümdarı I. Hüsrev Enûşîrevân’ın (531-579) emriyle yazılan, antik İran’a ait klasik resmî tarih kitabının adıdır. Yaratılıştan son Sâsânî şahı III. Yezdigird (öl. 31/651) dönemine kadar İran tarihini kapsayan Hüdâynâme, kadim İran’ın resmî-millî tarihi hüviyetindedir. Yaratılış, ilk insan, ilk hükümdar, Pîşdâdîler, Keyânîler, Eşkânîler (Partlar) ve Sâsânî hanedan tarihlerinin anlatıldığı bu eserde; İran millî destanları, kahramanlık öyküleri, dinî-ahlâkî öğütler, İranlı hükümdarların tarihi, Zerdüşt, Mecûsîlik, İran gelenekleri, âdâb ve İranlıların diğer kavimlerle yaptığı savaşlar yer almaktadır. İlkin İbnü’l-Mukaffa‘ (öl. 142/759) tarafından Pehleviceden Arapçaya çevrilen Hüdâynâme’nin, bilinen on küsür Arapça ve dört adet Farsça tercümesi yapılmıştır. Pehlevice aslı ile Arapça ve Farsça tercümeleri günümüze ulaşmayan Hüdâynâme, klasik İslam tarihi kaynaklarının antik İran tarihine ilişkin temel beslenme kaynağı mesabesindedir. İşte bu makalenin amacı, İslam öncesi İran’a dair klasik İslam tarihi kitaplarına kaynaklık eden Hüdâynâme kitabını tanıtarak İslam tarihi kaynaklarıyla bağını ortaya koymaktır. Bu bağlamda antik İran’da tarih yazıcılığının gelişim seyri, Hüdâynâme adının anlamı, kitabın yazılış tarihi ve amacı, içeriği ile eserin Arapça ve Farsça tercümeleri incelenmiştir. Keza, Arapça ve Farsça telif edilen klasik İslam tarihi kaynaklarında Hüdâynâme’nin izi sürülerek bu eser ile klasik İslam tarihi kitapları arasındaki ilişki irdelenmiştir. Kuşkusuz, İranlı araştırmacılar ve müsteşrikler Hüdâynâme’nin mahiyeti, içeriği ve İslam tarihi kaynakları ile münasebeti üzerine birçok araştırma yapmışlardır. Çalışmamızda ayrıca bu ilim adamlarının konu hakkındaki görüşlerine de yer verilerek Türkiye’deki araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden belge analizi metoduyla hazırlanmıştır. Bu kapsamda klasik İslam tarihi kaynakları, Firdevsî’nin Şâhnâmesi ve modern araştırmalar gözden geçirilmiştir. Yapılan incelemede Hüdâynâme’nin klasik İslam tarihçilerinin İslam öncesi İran’a ilişkin en önemli bilgi kaynağı olduğu neticesine ulaşılmıştır. Keza Hüdâynâme’nin ne Pehlevice aslının ne de Arapça veya Farsça tercümelerinin müstakil bir şekilde günümüze gelmediği tespiti yapılmıştır. Hüdâynâme üzerine Türkçe etraflıca bir araştırmanın yapılmamış olması, bizleri bu konuda araştırma yapmaya sevk etmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi,, Antik İran,, Hudâynâme,, İslam Tarihi Kaynakları,, Şâhnâme,, Kaynak.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

yok

Teşekkür

İslami İlimler Dergisi'ne, Dergi editörüne ve makalede emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunarım

Kaynakça

• Albakour, Moustafa. “Kitâbu Hüdaynâme beyne’t-türâseyni’l-Fârisî ve’l-‘Arabî”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 104-116.
• Avfî, Muhammed. Lubâbu’l-Elbâb. tsh. Edward Browne. Leiden: Brill, 1903.
• Bakır, Mustafa. “Suffe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 3/321-324. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Bel‘amî, Ebu Ali Muhammed b. Muhammed. Tarihi Bel‘amî- Tekmile ve Tercüme-i Tarih-i Taberî. tsh. Muhammed Takî Behâr. Tahran: Intışârat-ı Zuvvâr, 3. Baskı, 1379 HŞ.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. Âsâru’l-Bakiye ‘Ani’l-Kuruni’l-Haliye. çev. Ekber Dânâ Soroşt. Tahran: Emirkerbîr, 1386 HŞ.
• Browne, Edward Granville. Tarih-i Edebîy-i İran. çev. Ali Paşa Salih. 4 Cilt. Tahran: İbn Sîna, 1335 HŞ.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun, Kahire: el-Hâncî, 1997.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el. et-Tâc fi ahlâki’l-mülûk. çev. Muhammed Ali Halîlî. Tahran: İbn Sîna, 1343 HŞ.
• Celîlîyân, Şehrâm. “Hüdâynâmeg Der Bundehişn”. Tarih-i İran. 12/1 (Kış, Bahar -2019), 71- 110.
• Celîlîyân, Şehrâm. “Rezm-i Gûderz ve Pîrân”. Cestârhâ-yı Novîn-i Edebî-yi Mecelle-yi İlmî- Pejûhışî 199 (Kış-1396 HŞ), 135-159.
• Christensen, Arthur. İran Der Zaman-ı Sâsânîyan. çev. Reşîd Yasmî. Tahran: Dunyây-ı Kıtâb, 1368 HŞ.
• Christensen, Arthur. Keyânîyân. çev. Zebihullah Sefâ. Tahran: Bungâh-ı Tercüme, 1355 HŞ.
• Dâdegî, Fernebeğ. Bundehışn. çev. Mihrdâd-ı Behâr. Tahran: Tûs, 5. Basım, 1395 HŞ.
• de Fouchécour, Charles-Henri. Ahlâkiyât, çev. Muhammed Ali Emir Ma‘zî vd., Tahran: Merkez- i Neşr-i Danışgâhî ve Encümen-i İranşinâsî-yi Fıransa, 1377 HŞ.
• Esterâbâdî, İbn Şâdî. Mucmelu’t-tevârîh ve’l-kasas. tsh. Meliku’ş-Şuara Behâr. Tahran: Kelâley- i Hâver, ts.
• Firdevsî, Ebu’l-Kasım-ı Tûsî. Şâhnâme. tsh. Celal-ı Halikî-Mutlâk – Mahmûd-ı Ümîd- Sâlâr. Newyork: Bunyâd-ı Mîrâs-ı İran, 2005.
• Firdevsî, Ebu’l-Kasım-ı Tûsî. Şâhnâme-yi Baysungurî (El Yazması). Tahran: Şûrâ-yı Merkezî-yi Ceşn-i Şâhenşâhî-yi İran, 1350 HŞ.
• Fîrûzbahş, Pejmân. “Hüdâynâme”. Buhârâ 21/122 (Kış 1396 HŞ), 107-123.
• Ferrâ’, el-Hüseyn b. Muhammed el. Kitabu Rusuli’l-Mulûk ve Men Yeslihu li’r-Risâleti ve’s-Sefâre. thk. Selahuddin el-Müneccid. Kahire: Matbaatu Lecneti li’t-Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, 1947.
• Gerdîzî, Abdulhay b. Dahhak. Zeynu’l-Ahbâr / Tarih-i Gerdîzî. tsh. Abulhay Habîbî Tahran: Dunyay-ı Kitab, 1363 HŞ.
• Hafîzî, Mînâ. “Ebû’l-Müeyyed el-Belhî”. Merkez-i Dairetu’l-Meârif-i Bozorg-i İslâmî. Erişim 12 Temmuz 2024.
• Hâlikî Mutlak, Celâl. “Ez Şâhnâme Tâ Hüdâynâme”. Nâme-yi İran-ı Bâstân 7/1-2 (1386 HŞ), 3- 119.
• Hornatsî, Moses. Tarih-i Ermenîyân. çev. Edik Bağdasaryân. Tahran: Edik Bağdasaryân, 1380 HŞ.
• Hatibî, Ebû’l-Fadl. “Ebû Mansûr Muhammed b. Abdurrazzak”. Merkez-i Dairetu’l-Mearif-i Bozorg-i İslâmî, Erişim 17 Haziran 2024.
• Hatibî, Ebû’l-Fadl. “Ebû Ali-yi Belhî”. Merkez-i Dairetu’l-Mearif-i Bozorg-i İslâmî, Erişim 12 Haziran 2024.
• Hatibî, Ebu’l-Fadl. “Nıgâhî Be Kitab-ı Nihâyetu’l-Ereb ve Tercüme-yi Fârsî-yi Kadîm-i Ân”. Nâme-yi Ferhengistân 8 (1375 HŞ), 140-149.
• Hatîbî, Ebû’l-Fadl. “Serguzeşt-i Siyeru’l-Mulûk-i İbn Mukaffa‘ (Yâdnâme-yi Ahmed-i Tafaddulî)”. İntişârât-ı Suhen, (1379 HŞ), 162-167.
• Hatîbî, Ebû’l-Fadl. “Yekî Nâme Bûd Ez Geh-ı Bâstân”. Nâme-yi Ferhengıstân 5/3 (1381 HŞ), 54- 73.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed el. Mu‘cemu’l-Buldân. Beyrût: Dâru Sadir, 1995.
• Hämeen-Anttila, Jaakko. Khwadāynāmag The Middle Persian Book of Kings. Boston: Brill, 2020.
• İbn İsfendiyâr, Muhammed b. Hasan. Tarih-i Taberîstan. tsh. Abbas İkbal. 2 Cilt. Taberîstan: Kelâle-yi Hâver, 2007.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b. Müslim ed-Dîneverî. el-Me‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. 1 Cilt. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyetu’l-Amme li’l-Kitab, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b. Müslim ed-Dîneverî. ‘Uyûnu’l-Âhbâr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru Kütübi’l- İlmiyye, 1418-1997.
• İbn Miskeveyh, Ahmed b. Muhammed b. Ya ‘kûb. Tecâribu’l-umem ve te‘akibu’l-himem.thk. Kasım İmamî. 7 Cilt. Tahran: Surûş, 2000.
• İsfahanî, Hamza b. Hasan el. Târîhu Sinî Mulûki’l-Arz ve’l- Enbiyâ/Tarih-i Peyâmberân ve Şâhân. çev. Cafer Şuâr. Tahran: İntişârât-ı Bunyâd-ı Ferheng-i İran, 1346 HŞ.
• Kanar, Mehmet. “Şâhnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 38/289-290. Ankara TDV Yayınları, 2010.
• Kanavâtî, Muhammed-i Caferî. “Şâhnâme”. Merkez-i Dâiretu’l-Meârif-i Bozorg-ı İslâmî. Erişim 26 Aralık 2023.
• Kârdger, Yahya – Hasan Şehrîyârî. “Bâznemâyî-yi Ostûrehâ-yı İranî Der Kitabhâ-yı Tarihî-yi Fârsî”. Do Faslnâme-yi Zebân ve Edebiyât-ı Fârsî 27/89 (Sonbahar-Kış 1389 HŞ), 255-277.
• Kazvînî, Şerefuddin Fazlallah el. el-Mucem fi asari Muluki’l-Acem. tsh. Ahmed Futûhî-Neseb. Tahran: Encümenî Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1383 HŞ.
• Klima, Otakar. Tarihçe-i Mekteb-i Mezdek. çev. Cihangîr Fikrî Irşâd. Tahran: Çaphâne-i Haydarî, 1. Basım, 1371 HŞ.
• Kolesnikov, Ali İvanoviç. İran Der Âstâne-yi Sukût-ı Sâsânîyân. çev. Muhammed Yahyayî. Tahran: Kend û Kâv, 1389 HŞ.
• Kutsal Kitap (Eski ve Yeni Anlaşma). İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 2001.
• Lukunin, Wladimir Grigoroviç. Temeddun-i İran-ı Sâsânî. çev. İnayetullah Rıza. Tahran: Bungâh-ı Tercüme, 1350 HŞ.
• Makdîsî, Mutahhir b. Tahir el. el-Bed’ ve’t-Tarih. 6 Cilt. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfetu’d- Dîniyye, ts.
• Melâyirî, Muhammed. Ferheng-i İranî ve Te’sîr Ân Der Temeddun-ı İslâm ve Arab. Tahran: Kütüphane- i Tahassusî-yi Edebiyat, 1324 HŞ.
• Melik, Rahîm Rızazâde. “Dîbâçe-yi Şâhnâme-yi Ebû Mansûrî”. Nâme-yi Encumen 1/4 (1383 HŞ), 122-166.
• Mes‘ûdî, Ali b. el-Hüseyin el. et-Tenbîh ve’l-îşrâf. tsh. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: Daru’s- Sâvî, ts.
• Mes‘ûdî, Ali b. el-Hüseyin el. Murûcuz-Zeheb ve Meadinu’l- Cevher. çev. Ebu’l-Kasım Pâyende. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1396 HŞ.
• Meşkûr, Muhammed Cevad. “Hüdâynâme”. Berresîhâ-yı Tarihî, 8/6 (1352), 13-31.
• Minorski, Vladimir. Mukaddime-yi Kadîm-i Şâhnâme. çev. Mehdî Fîrûzân, Nâme-yi Ferhengistân 76 (Yaz-1376 HŞ) 175-188.
• Muhassıl, Şehlâ. “Menşe-i Kadîm-i Şâhnâme ve Me’haz-ı Aslî-yi Ân”, Kâve, 47 (1390), 1-10.
• Mûsevî, Hasan. Şınaht ve Nakd-ı Menâbı‘-ı Tarih-i İran-ı Bâstân. Şîrâz: Intışârât-ı Dânışgâh-ı Şîrâz, 1380 HŞ.
• Narşahî, Ebubekir Muhammed b. Ca’fer en. Tarih-i Buhârâ. tsh. Muderris Rızavî. Tahran: Çaphâne-i Saadet, ts.
• Necefâbâdî, Şehnâz Huccetî. “Tahlil-i Ber Nigâh-ı Dugâne ve Mutenâkız-ı Menabı’-ı Asr-ı Sâsânî Derbarey-i Eşkânîyân”. Pejuhişhâ-yı Ulûm-ı Tarihî 11/1, 1396 HŞ, 19-37.
• Nedîm, Muhammed b. İshak en. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. ed. Abdulkadir Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Nihâyetu’l-Ereb fî Ahbâri’l-Fursi ve’l-‘Arab. thk. Muhammed Takî Dâniş-Pejûh. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1375 HŞ.
• Nizâmülmülk, Hasan b. Ali et-Tusî. Siyasetnâme. tsh. Murtaza Müderrisî. Tahran: Zuvvâr, 1344 HŞ.
• Nöldeke, Theodor. Tarih-i İran ve Arabha Der Zeman-ı Sâsânîyân. çev. Abbas Zeryâb. Tahran: İntişarât-ı Encumen-i Âsâr-ı Millî, 1358 HŞ.
• Nöldeke, Theodor. Hemâse-yi Millî-yi İran. çev. Bozorg Alevî. Tahran: Sıpehr, 2537. Omîdsâlâr, Mahmûd. “Mulahezâtî Peyrâmûn-ı Siyeru’l-Mulûk-i İbnu’l-Mukaffa‘”. İranşinâsî 8 (Yaz-1375), 266-277.
• Omîdsâlâr, Mahmûd. “Der Difâ‘ Ez Firdovsî”. çev. Ebu’l-Fadl-ı Hatîbî. Nâme-yi Ferhengistân 3/4-12 (Kış 1376 HŞ), 120-140.
• Rûşen, Muhammed. “Hüdâynâmehâ ve Şâhnâme-yi Firdevsî”. Kelek-i Mihr 7 (1369 HŞ), 10-18.
• Seâlibî, Abdulmelik b. Muhammed-i Nîşâbûrî. Ğureru Ahbari Muluku’l-Furs. çev. Muhammed Fedâilî. Tahran: Neşr-i Nukre, 1368 HŞ.
• Sebeos. The Armenian History Attributed to Sebeos. çev. Robert William Thomson. Liverpool: Liverpool University Press, 1998.
• Sebeos. Heraklius Tarihi. çev. Zühre İlkgelen. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2020.
• Seccâdî, Sadık-Murtaza Rezm-Ârâ. “‘Evâmil-i Zuhûr ve Rüşd-ü Tarihnıgârî”. Merkez-i Dairetu’l-Meârif-i Bozorg-i İslâmî. Erişim 21 Temmuz 2024.
• Sefâ, Zebîhullah. Hamase-Serâyî Der İran. Tahran: Pîrûz, 1333 HŞ.
• Sengârî, İsmail -Alirıza Kerbâsî. “Tarihnigârî Der İran-ı Bastan; Mâhiyet ve Revış-i Ân Bâ Teveccüh Ba Rûykerdhâ-yı Muhtelif Be Mefhûm-ı Tarih”. Faslnâme-yi İlmî-Pejûhışî-yi Tarih-i İslam Danışgâh-ı Zehra 3/120 (Yaz-1395 HŞ), 167-217.
• Fîrûzbahş, Pejmân. “Hüdâynâme”. Buhârâ 21/122 (1396 HŞ), 107-123.
• Şenel, Samet. Halife Me’mûn’a Kadar İslam Dünyasında Çeviri Faaliyetleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Şenel, Samet. Fetihten Bilime Antik Bilimlerin İslam Dünyasına İntikali (661-750). İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Şeybânîfer, Rukiye. “Bâzşinâsî-yi Hüdâynâme Be Rivayet-i İbn Mukaffa‘”. Pejûhişnâme-i Edeb- i Hamasî 10/17 (1393 HŞ), 57-78.
• Şîrâzî, Sa‘dî Şerefuddîn Muslih b. Abdillâh. Gülistân-ı Sa‘dî. Kum: Defter-i Neşr-i Mustafa, 1393 HŞ.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et. Tarihu’r-Rusul ve’l-Mulûk. 11 Cilt. Beyrût: Daru’t-Turâs, 1967.
• Tarih-i Sîstân, tsh. Muhammed Taki Behâr. Tahran: İntişarât- ı Muin, 1381 HŞ.
• Tefaddulî, Ahmed. Tarih-i Edebiyat-ı İran-ı Pîş Ez Islâm. Tahran: Suhen, 1376 HŞ.
• Tenser. Nâme-yi Tenser Be Goşnesb. tsh. Muctebâ Mînevî. Tahran: Şirket-ı Sehâmîy-i İntişârât-ı Harezmî, 1354 HŞ.
• The Book of the Bee- The Syricac Text. Oxford: Clarendon Press, 1886.
• Thomson, Robert William. Rewriting Caucasian History, The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles. Oxford: Clarendon Press, 1996.
• Turun, Veysi. Farsça Eserlere Göre İran’ın Fethi ve Hz. Ömer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Turun Veysi. “İlk Dönem İslâm Tarihçilerine Göre Antik İran”. İslam Medeniyetinde Öteki, ed. Fadıl Aygan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2023.
• Wiesehöfer, Josef. İrân-ı Bâstân. çev. Mustafa Sakıpfer. Tahran: Intışârât-ı Kafanûs, 1393 HŞ.
• Yadigâr-ı Zerîran. çev. Jâle Âmûzgâr. Tahran: Mu‘în, 1392.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. İshâk el. Târih-u’l-Ya‘kûbî, çev. Muhammed İbrahim Ayetî. Tahran: İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, 1395 HŞ.
• Yarşatır, İhsan. “Çıra Der Şâhnâme Ez Padişâhân-ı Mâd ve HEhâmenişî Zıkrî Nist”. İrannâme 10 (Kış- 1363 HŞ), 191-213.
• Zend-i Vehmen Yesn ve Karnâme-yi Erdeşîr-i Bâbekân/Behmen Yeşt. çev. Sadık Hidayet. Tahran: Spehr, 1344 HŞ.
• Ziyârî, Keykâvûs b. İskender. Kâbûsnâme. thk. Emin Abdulmecid Bedevî. Tahran: İbn-i Sina, 1956 HŞ.
• Zerrînkûb, Rûzbıh. “Hüdâynâme”. Merkez-i Dâiretu’l-Meârif-i Bozorg-ı İslâmî. Erişim 26 Aralık 2023.