An Evaluation of the Preferences of Interpretation in Classical Period Qurʾān Translations in the Context of ʿOmar al-Nasafī’s Persian Work Tafsīr-i Nasafī

Yıl 2025, Sayı: 40, 189 - 208, 28.03.2025

Ersin Çelik

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1603986

Öz

The scientific studies conducted on the Holy Qur'ān throughout history have not been limited to any particular geography or language. Muslims, regardless of their race or language, have always been united in the cause of serving the holy book of Islam. Although Arabic holds a central position in the writing and codification of Islamic sciences and in education , being the language of revelation, it is clear that the Qur’an has a rich heritage in many languages, such as Persian, Turkish and Urdu. Persian, in particular, is one of the oldest languages in which the Qur'ān was interpreted and translated. One of of the pioneers who produced an interpretation in a language other than Arabic in the classical period was ʿOmar al-Nasafī (d. 537/1142). His work, Tafsīr-i Nasafī, written in Persian, is an exegetical translation of the Qur'ān, , even though it is called a tafsir. The motivation for this study is that, although although ʿOmar al-Nasafī is a well-known figure, no independent and comprehensive research has not yet been conducted on this translation. This study aims to examine how Nasafi translated verses that contain prophetic attributes, such as references to human organs and actions, and verses that are difficult to understand in terms of the issue the prophets’ infallibility. Furthermore, the study compares Nasafī’s interpretative preferences in his commentary called al-Taysīr fi’t-tafsīr with those in his translatio. Moreover, given that Nasafī comes from the Hanafī/Māturīdī tradition, a parallel study is carried out on the relevant terms to assess the to which extent his preferences align with those found in Abū Manṣūr al-Māturīdī’s (d. 333/944) Ta'wīlāt al-Qur'ān. As a result, it has been seen that some interpretation choices in Tafsīr-i Nasafī differ from those in al-Taysīr fi’t-tafsīr. Furthermore, in the translation of certain verses, he adopted one of the views presented in al-Taysīr without expressing a distinct preference.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, ʿOmar al-Nasafī, Persian Tafsir, Persian Translation, Māturīdī.

Etik Beyan

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Ömer en-Nesefî’nin Tefsîr-i Nesefî Adlı Farsça Eseri Bağlamında Klasik Dönem Kur’an Tercümelerinde Tefsir Tercihleri Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Tarihsel süreçte Kur'ân-ı Kerîm ile ilgili gerçekleştirilen ilmî çalışmalar, herhangi bir coğrafya ya da dil ile sınırlı olmamıştır. Müslümanlar; ırkları ve dilleri ne olursa olsun her daim İslâm’ın mukaddes kitabına hizmet etme davasında birleşmişlerdir. Dolayısıyla vahyin dili olması hasebiyle İslâmî ilimlerin telif ve tedvini ile eğitim ve öğretiminde Arapçanın merkezi bir konumu olmakla birlikte Farsça, Türkçe ve Urduca gibi birçok farklı dilde büyük bir mirasın olduğu da aşikârdır. Özellikle Farsça, Kur’an’ın tefsir ve tercümelerinin yapıldığı en eski dillerin başında gelmektedir. Klasik dönemde Arapça dışında bir dilde tefsir yazanlardan birisi de Ömer en-Nesefî’dir (ö. 537/1142). Müellifin Farsça olarak kaleme aldığı Tefsir-i Nesefî adlı eseri, her ne kadar tefsir olarak adlandırılsa da daha çok tefsîrî bir yöntemle yapılmış bir Kur’an tercümesidir. Eserin müellifi Ömer en-Nesefî’nin oldukça meşhur bir isim olmasına rağmen bu tercüme üzerine hala müstakil ve kapsamlı bir araştırma yapılmamış olması bu çalışmanın muharrik unsuru olmuştur. Bu çalışma; beşerî aza ve fiilleri çağrıştıran haberî sıfatların yer aldığı bazı âyetler ile peygamberlerin ismeti meselesi açısından anlaşılması güç bazı âyetlerin Nesefî’nin söz konusu eserinde nasıl çevrildiği meselesini ele almayı amaçlamaktadır. Öte yandan söz konusu eser incelenirken müellifin et-Teysîr fi’t-tefsîr adlı tefsirindeki tercihleriyle buradaki tercihlerinin karşılaştırılmasına özen gösterilmektedir. Yine Nesefî, Hanefî/Mâtürîdî gelenekten geldiğinden dolayı Nesefî’nin tercihlerinin Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ıyla ne ölçüde paralellik arz ettiğinin tespiti için söz konusu başlıklar özelinde paralel bir inceleme yapılmaktadır. Sonuç olarak Nesefî’nin Tefsir-i Nesefî adlı eserindeki bazı yorum tercihlerinin et-Teysîr fi’t-tefsîr’indeki yorumlarından farklılık arz ettiği görülmüştür. Öte yandan bazı âyetlerin tercümesinde ise et-Teysîr’de herhangi bir tercihte bulunmadan aktardığı görüşlerden birini tercih ettiği müşahede edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr, Ömer en-Nesefî, Farsça Tefsir, Farsça Meal, Mâtürîdî

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâ’a. 2 Cilt. el-Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1411.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Arslan, İhsan. “Risâlet Öncesi Hz. Peygamber’in Dinî Durumu”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2020), 106-125.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ebu Hafs Ömer en-Nesefi`nin (öl.537-1142) et-Teysir fi`t-Tefsir Adlı Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi’nin Tenkidli Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Nesefî, Necmeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/571-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Belhî, Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1423.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirin. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Bulut, Zübeyir. Haberî Sıfatlar Anlama Yöntemleri ve Yorumlar. Ankara: Fecr Yayınları, 2. Baskı., 2017.
• Cankurt, Şehmus. “Ehl-î Sünnet’in Haberî Sıfatlar Konusunda Şiâ, Müşebbihe, Mücessime ve Mu‘tezile’ye Yönelttiği Eleştiriler”. The Journal of Academic Social Science Studies 95 (2023), 331-352. https://doi.org/10.29228/JASSS.70209
• Çağrıcı, Mustafa. “İstihza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/347-348. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Ekmeleddin İhsanoğlu - Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 10 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkân li’t-türâsi’l-İslâmî, 1443.
• Çelik, Ersin. “Mu‘tezilî Tefsir Geleneğinde İsrâiliyyât”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 28/1 (Haziran 2024), 325-349.
• Çol, Muhammet. Hanefî-Matüridi Tefsir Geleneğinde Ömer en-Nesefî. Ankara: TDV Yayınları, 2024.
• Çol, Muhammet. Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Efe, Seyfullah. Klâsik Dönemde Sünnî-Şiî Tefsir Algısı ( Nesefî-Râzî Örneği ). Ankara: Akademisyen Yayınevi, 2021.
• Efe, Seyfullah. Ömer Nesefî ve Ebû’l-Fütûh Râzî’nin Kur’ân Yorumlamaları (Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013. Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, t.y.
• Heyet. Hayrat Neşriyat Kuranı Kerim Ve Karşılıklı Meali. İstanbul: Hayrat Neşriyat, 1430.
• Heyet. Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. el-Memleketü’s-Suûdiyyetü’l-Arabiyye: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrut-Dımaşk: Dâru’l-kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• İslamoğlu, Mustafa. Hayat Kitabı Kur’an Gerekçeli Meal-Tefsir. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2008.
• Kahraman, Muhammed Şerif. “Necmeddîn En-Nesefî’nin (ö. 537/1142) ‘Baḥru ʿulûmi’t-Tefsîr’ Adlı Eseri”. VII. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Veli Sempozyumu “Maveraünnehir”. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Kârî, Ali b. Sultân. el-Esmâru’l-ceniyye fî esmâi’l-Hanefiyye. thk. Abdülmuhsin Ahmed. 2 Cilt. el-Irâk: Dîvânu’l-vakfi’s-Sünnî, 1430.
• Komisyon. Kur’an Yolu Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2020.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1431.
• Musannifek, Ali b. Mecdüddin eş-Şahrûdî. el-Muhammediye fi’t-tefsîr fi tefsîri’l-Fatiha. İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi Veliyüddin Efendi, ty.
• Nesefî, Muhammed b. Ömer. Tefsîr-i Nesefî. thk. Azîzullah Cüveynî. İntişârât-ı Surûş, 1367.
• Nesefî, Muhammed b. Ömer. Tefsîr-i Nesefî. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1507.
• Nesefî, Ömer b. Muhammed. et-Teysîr fi’t-Tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1440.
• Nüveyhid, Âdil. Mu’cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslam hatte’l-Asri’l-Hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1409.
• Okuyan, Mehmet. Kur’an Meal-Tefsir. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Özcan, Hatice Kübra. Ömer Nesefî’nin Tefsirinde Belâgat İlmi Bağlamında Dil-Kelâm İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Özgel, İshak. “Başlangıçtan Selçuklular Dönemi Sonuna Kadar Türklerin Kur’ân tefsirine Hizmetleri”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân tefsirine Hizmetleri (Tartışmalı İlmi Toplantı). thk. Muhammed Abay. İstanbul: Ensar Neşriyat, ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-’Arabî, 3. Baskı., 1420.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Bahru’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2010.
• Süleymânî, Sıddîka vd. “Berresî Tefsîr-i Nesefî İmâm Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed Nesefî ez Nazar-ı Belâgat Zebân u Vîjekîhây-ı Dustûrî, Vâjegân”. İntişârât-i Sînânkâr, 461-537.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Mekke: Dâru’t-terbiye ve’t-türâs, 1420/2000.
• Tekin, Ahmet. Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru-Tefsiri Meal. İstanbul: Kelam Yayınları, 2016.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Basîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Komisyon. 25 Cilt. Suudi Arabistan: Câmi’atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’an Dili. 8 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1993.
• Yüksel, Edip. Mesaj Kuran Çevirisi. İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2014.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Hüseyin Esed - Şuayb Arnavûd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Baskı., 1405.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-ilmi li’l-melâyîn, 15. baskı., 2002.