The Style of Istifhâm-ı Inkârî in the Holy Qur'an: an Analysis of Meaning and Impact

Yıl 2025, Sayı: 40, 305 - 320, 28.03.2025

Ramazan Tutal

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1616166

Öz

The Qur'an employs a distinctive rhetorical style, characterized by multi-layers of meaning and various modes of address in its communication with the audience. Among its various rhetorical strategies, the istifham (interrogative) style holds a significant position. Approximately 1,260 verses in the Qur'an contain istifham expressions, accounting for nearly one-fifth of the total verses. Although istifham, in its primary linguistic sense, refers to seeking information or clarifying the unknown, its usage in the Qur'an often transcends the basic definition, acquiring a range of figurative connotations. Given Allah’s attribute as the Omniscient, it is logically inconceivable for Him to seek knowledge; hence, the Qur'anic usage of istifham typically serves purposes that extend well beyond its literal meaning. These include, functions such as rejection, reproach, affirmation, questioning, irony, and objection. Two primary rhetorical forms of figurative istifham emerge in the Qur'an: istifham-i inkari (interrogative of rejection) and istifham-i takriri (interrogative of affirmation). The former is employed to express disapproval, dissent, or rejection, revealing that the question itself serves the purpose of refuting or challenging a given idea or situation. Conversely, istifham-i takriri aims to elicit acknowledgment or affirmation of a truth by guiding the audience toward its acceptance. The istifham-i inkari expressions are designed to provoke reflection, encourage critical evaluation of events, and ultimately direct the audience toward a recognition of truth. Additionally, istifham serves as a powerful rhetorical device to awaken intellectual awareness, dismantle false beliefs, emphasize moral truths, highlight societal issues, and inspire the pursuit of justice.
This study critically analyzes the conceptual framework, interpretative impact, and rhetorical purposes of the istifham-i inkari style within the Qur'an, employing a methodological lens grounded Arabic linguistics and rhetoric.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Holy Quran, Resignation, Denial, Meaning, Effect

Etik Beyan

It is declared that scientific, ethical principles have been followed while carrying out and writing this study, and that all the sources used have been properly cited.

Kur’ân-ı Kerîm’de İstifhâm-ı İnkârî Üslûbu: Anlam ve Etki Analizi

Öz

Kur’ân-ı Kerîm, kendine has bir üslûbla, çok katmanlı anlam derinlikleri barındıran çeşitli hitap tarzları kullanarak muhataplarına seslenir. Bu üslûblar arasında istifhâm üslûbu önemli bir konuma sahiptir. Kur’ân’da istifhâm içerikli 1260 civarında âyet bulunmaktadır ki bu, toplam âyet sayısının yaklaşık beşte birine tekabül etmektedir. İstifhâm, temel anlamında bilgi talep etmeyi veya bilmediğini öğrenmeyi ifade ederken, Kur’ân’daki kullanımı çoğunlukla bu temel anlamın ötesine geçerek farklı anlamlar kazanır. Allah’ın her şeyi bilen sıfatına sahip olması sebebiyle, Kur’ân’da Allah’ın bilgi talep etmesi mantıken mümkün görülmez. Dolayısıyla Kur’ân’daki istifhâm ifadeleri genellikle temel anlamının ötesinde reddetme, kınama, kabullendirme, sorgulama, ironi ve itiraz gibi farklı manalara hizmet eder. Kur’ân’da istifhâm-ı inkârî ve istifhâm-ı takrîrî olmak üzere istifhâmın hakîkî anlamının dışında kullanıldığı iki temel üslûp öne çıkmaktadır. İstifhâm-ı inkârî, bir durumu kabullenmemek, hoş görmemek veya onaylamamak anlamında kullanılır ve bir durumun ya da düşüncenin sorgulanırken aslında o durumu reddetmek amacı taşıdığını gösterir. İstifhâm-ı takrîrî ise muhatabın bir gerçeği kabul etmesini sağlamak üzere, onu itiraf ettiren veya onaylatan bir anlam taşır. Kur’ân’da yer alan istifhâm-ı inkârî ifadeler, muhatapları düşündürerek olaylara eleştirel bir gözle bakmalarını teşvik amacına matuftur ve onları doğruya yönlendirme iradesini ortaya koymaktadır. Ayrıca muhataplarda zihinsel uyanışını sağlamak, yanlış inançları çürütmek, ahlâkî doğruları vurgulamak, toplumsal sorunlara vurgu yapmak ve doğru olanı bulmayı teşvik etmek gibi amaçlara yönelik olarak istifhâmın etkili bir belâgat aracı olduğu görülmektedir.
Bu çalışmada, Arap dili ve belâgati çerçevesinde istifhâm-ı inkârî üslûbunun kavramsal çerçevesi, anlama yansıması, Kur’ân’da nasıl ve hangi amaçlarla kullanıldığı analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgati, Kur’ân-ı Kerim, İstifhâm, İnkârî, Anlam, Etki

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu’cemu’l-müfehheres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1414/1994.
• ‘Akkavî, İn’am Fevvâl. el-Mu’cemu’l-mufassal fi ‘ulumi’l-belâga el-bedî’ ve’l-beyân ve’l-me’ânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• el-Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şihabuddin es-Seyyid Mahmud. Rûhu’l-me’ânî fi tefsiri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1405/1985.
• Atîk, Abdulaziz. İlmu’l-me’ânî. Beyrut: Dâru’n-Nahdeti’l-Arabiyye, 2009.
• Aydınî, Hamza b. Turgut. el-Hevâdî fî şerhi’l-Mesâlik. nşr. Ali Bulut. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Bağavî, Ebu Muhammed Hüseyin b. Mes’ud el-Ferrâ. Me’âlimu’t-tenzîl (Tefsiru’l-Hâzîn). Mısır: el-Mektebetu’t-Ticariyetu’l-Kubrâ. ts.
• Beyzâvî, el-Kâdî Nâsiruddin Ebu Sa’id Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirâzî. Envâru’t-tenzil ve esrâru’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1408/1988.
• Bolelli, Nusreddin. Belâğat Kur’ân Edebiyatı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İfav Yayınları, 2015.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd es-Sıhâh Tâcu’l-luğa ve Sıhâhu’l-‛Arabiyye, thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
• Cürcânî, Abdulkâhir. Delâilu’l-i’caz. Dımeşk: Mektebetu Sa’düddin, 1407/1987.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed. Kitabu’t-Ta’rifât. Beyrut: Dâru’s-surûr, ts.
• Çelik, Muhammed. Kur’ân’ın İkna Hususiyeti. İzmir: Çağlayan Yayınları, 1996.
• Dağdeviren, Alican. Kuran-ı Kerim’de Sorular ve Cevaplar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Dervîş, Muhyiddîn. İ’rabu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve beyânuh. Dimeşk: Dâru İbn-i Kesîr, 1415/1994.
• Dizdaroğlu, Hikmet. Tümce Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
• Dûri, Resul Hamûd Hasan. Üslûbiyyeti’l-hivâri fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dubai: Vahdetü’l-Buhûsi ve’d-Dirâsât, 2010.
• Ebüssuûd, Muhammed. İrşâdü'l-ʿaḳli's-selîm ilâ mezâya'l-Kitâbi'l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Feyizli, Hasan Tahsin. Feyzü’l-Furkân Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali. 9. Baskı. İstanbul: İmak Ofset Basım Yayın Tic. ve Sanayi Ltd. Şti., 2013.
• Galâyînî, Mustafa. Câmi‛u’d-durûsi’l-‛Arabiyye. Beyrut: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Asriyye, 1994.
• İbn Aşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnûsiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Muʿcemü mekâyîsi’l-luğa, thk. Abdusselâm Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kesîr, el-Hâfız Ebu’l-Fidâ’ İsmail. Tefsiru’l-Kur’ân’il-Azim. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1994.
• İbn Mâlik, Muhammed b. Abdillah. Elfiyyetu İbn-i Mâlik. tas. eş-Şehy Abdurrıza el-Cevâdî. Yy: Tahran, ts.
• İbn Manẓūr, Ebu'l-Faḍl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ifrîḳî. Lisânu’l- ‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru-Ṣâdır, 1990.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Beyrut: Mektebetü’l- Asriyye, 1999.
• Hüseyin, Abdulkadir. Fennu’l-belâga. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1989.
• Kazvînî, Celâluddin Ebu Abdillah Muhammed b. Kâdî’l-Kudât Sa’diddin Ebi Muhammed Abdirrahman el-Hatîbu’l-Kazvînî. el-Îdâh fi ulumi’l-belâga. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kazvînî, Celâleddîn Muhammed b. Abdurrahmân. Telhîsu’l-miftâh fi’l-me‛ânî ve’l-beyâni ve’l-bedî‛. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye, 1423/2002.
• Kocakaplan, İsa. Açıklamalı Edebi Sanatlar. İstanbul: MEB Yayınları, 1992.
• Komisyon. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 8. Baskı, 2020.
• Kubat, Ulaş. “Soru Varsa, Öğrenme De Vardır” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 17/68, (2018), 1585-1598. https://doi.org/10.17755/esosder.396548.
• Lebbedî, Abdurraûf Said Abdulğanî. Hemzetu’l-istifhâm fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Amman: el-Mektebetu’l-Vataniyye, 1992.
• Matlûb, Ahmed. Mu’cemü’l-mustalahâti’l-belâğiyye ve tatavvuruhâ. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 2007.
• Macit, Muhsin. Edebiyat Bilgi ve Teorileri. 10. Baskı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Mahmud. Abdulkerîm. Üslûb’ul-istifhâm fi’l-Kur’ân. Dimeşk: el-Mektebetu’l-Gazali, 2000.
• Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. M. Fuat Sezgin. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1981.
• Mut’ini, Abdülazim İbrâhim Muhammed. et-Tefsiru’l-belagî li’l-istifhâm fi’l-Kur’âni’l-Hakîm. Kahire: Mektebetü Vehbeh, 2011.
• Merâgî, Ahmet Mustafa. Ulumu’l-belâga. Beyrut: Daru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1993.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. İstanbul: Eda Neşriyat, ts.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer el-Hüseyn b. el-Hasan b. Ali et-Teymî el-Bekrî. Mefâtîhu’l-ğayb(et-Tefsiru’l-kebîr). Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Râzî, Fahruddîn. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. nşr. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsir. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1980.
• Sâmurâî, İbrâhim. Min Esâlîbi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Furkân-Muesesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• Sarıcık, Murat. “Cahiliye dönemi Arap Yarımadası Panayırları”. SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 31, (2013), 109-140.
• Sekkâkî, Ebu Ya‘kûb Yûsuf b. Ebi Bekr Muhammed b. Ali. Miftâhu’l-ulûm. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Meânîn-nahv. Bağdat: Mektebetü Envâri Dicle, 1990.
• Suyûtî, el-Mahâllî, Celâlüddîn. Tefsiru’l-Celâleyn. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1987.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fi ‘ulumi’l-Kur’ân. Dımeşk: Müessesetu’l-Risale Naşirun, 2008.
• Olgun, Tâhir (Tâhir-ül Mevlevî). Edebiyat Lügati. hzl. Kemal Edip Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi,1994.
• Teftâzânî, Sa‛du’d-dîn. Muhtasaru’l-me‘ânî şerhu Telhîsi kitâbi Miftâhi’l-‘ulûm. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2017.
• Yakûb, Emîl Bedî’. Mevsû‘âtu’l-‘ulûmi’l-lugati’l-‘Arabiyye. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2006.
• Yazıcı Hüseyin. Arapçada Edatlar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, ts.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, 2012.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâ‘ikı gavâmizı’t-tenzîl ve uyûni’l-akâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Daru’l-Marife, 2009.