Sayyids of Northern Azerbaijan with Documents

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 51, 99 - 132, 01.01.2024

Kamran Abdullayev

https://doi.org/10.55918/islammedeniyetidergisi.1356707

Öz

Prophet's Ahl al Bayt has an important place in the lives of the muslims. However, especially due to the pressure on the Ahl al Bayt during the Umayyad period, the descendants of the Prophet were scattered in different parts of the Islamic world. One of these regions is North Azerbaijan. After IX. century, members of Ahl al Bayt started to settle there and contributed in scientific, cultural and political life. The concept of "Sayyid" has been exploited for various reasons both in the past and today. Therefore, it has become very difficult to determine who are the real "Sayyids". We are unaware of the researches carried out in the middle centuries regarding this issue, since the documents of the Naqib al Ashraf institution of the Shirvanshah State, which was the first institution dealing with Sayyids in Northern Azerbaijan, didn't reach to this day. In addition, as the documents by the Sayyid determination commission during the Tsardom of Russia in XIX. century are in Peterburg today, we haven't had the opportunity to reach them.For this reason, the information in the manuscripts about Sayyids, the epitaphs and the genealogies in private archives were applied to. In this context, researches were carried out in the archives of manuscript libraries of France, Saudi Arabia, the Netherlands, Turkey and Azerbaijan.The library of Nimetabad village's mosque and Elnur Efendiyev private archieve were also applied. The aim of the study is to investigate the contributions of the Seyyids to Azerbaijan's scientific and cultural life and to bring archive documents on this subject to light due to their susceptibility to exploitation.

Anahtar Kelimeler

Northern Azerbaijan, Sayyid, Manuscript, Shirvan, Karabagh

Belgelerle Kuzey Azerbaycan Seyyidleri

Öz

Hz. Peygamberʼin ehl-i beytʼi müslümanların hayatında önemli bir yere sahiptir. Fakat özellikle Emevîler döneminde ehl-i beytʼe yapılan baskılar sebebiyle Hz. Peygamberʼin soyundan gelenler İslâm Dünyasıʼnın farklı bölgelerine dağılmışlardır. Bu bölgelerden biri de Kuzey Azerbaycanʼdır. IX. Asırdan itibaren ehl-i beyt mensupları buraya gelerek yerleşmiş ve bölgenin ilmî, kültürel ve siyâsî hayatına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Hem geçmişte hemde günümüzde çeşitli nedenlerden dolayı seyyidlik kavramı istismâr edilmiştir. Dolayısıyla kimlerin gerçek seyyid olduğunu tespît etmek oldukça zorlaşmıştır. Kuzey Azerbaycanʼda seyyidlerle ilgilenen ilk kurum olan Şirvanşahlar Devletiʼnin Nakîbuʼl-eşrâfʼlık müessesesinin belgeleri günümüze ulaşmadığından dolayı orta asırlarda bu konuda yapılan araştırmalardan habersiziz. XIX. asırda Çarlık Rusyaʼsı döneminde yapılmış seyyidleri tespît komisyonunun belgeleri de bugün Petersburgʼda olduğundan onlara da ulaşma imkânımız olmamıştır. Bu yüzden seyyidlerle ilgili elyazma eserlerde geçen bilgilere, kabir kitâbelerine ve özel arşivlerde bulunan şecerelere mürâcaat edilmiştir. Bu kapsamda Fransa, Suudi Arabistan, Hollanda, Türkiye ve Azerbaycan yazma eser kütüphâneleri arşivleri araştırılmıştır. Bunun yanısıra Azerbaycanʼda bulunan Nimetabad köyüʼnde bulunan câmî kütüphânesine ve Elnur Efendiyev Özel Arşiviʼne baş vurulmuştur. Çalışmanın amacı seyyidlerin Azerbaycanʼın ilmî ve kültürel hayatına katkılarını araştırmak, istismara açık olmasından dolayı bu konudaki arşiv belgelerini gün yüzüne çıkarmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kuzey Azerbaycan, Seyyid, Yazma Eser, Şirvan, Karabağ.

Kaynakça

• Bilgin, A. Azmi. “Nigari”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33:85-87.İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Çınar, Fatih. “Nakşî-Hâlidî şeyhi Hamza Nigârîʼnin isteğiyle yazılan bir ehl-i beyti müdâfaa risalesi: Risale fî taʻn li-men ḫâlefe Ali radıyallâhu Teâlâ ʻanh”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7, 2019, 125-150.
• Dağıstânî, İsâ. Misbâḥuʼl-Müridîn, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, 115:28b.
• Demenhûrî, Ahmed. Süllemuʼl-mantık. Azerbaycan Yazma Eserler Enstitüsü, S-813:42b.
• Afurca seyyidlerinin şeceresi. Efendiyev Elnur Özel Arşivi.
• Fenârî, Molla. el-Fevâidüʼl-Fenâriyye. Mektebetüʼl-Haremiʼl-Mekkî, 4189:1a.
• Hanbelizâde, el-Mevlâ. Hâşiyetuʼl-İsagûcî, Bibliotheque Nationale de France, Departement Des Manuscrits,Arabe 4606:154b.
• Hınalûkî, Mahmûd. Mineʼl-Beytiʼllezî fîhâ kavâğıẕ biʼsmi Usmi Ḳaytâḳ. Bibliotheque Nationale de France, Departement Des Manuscrits, Turc 679:53b-54a.
• Hüseynzade, Ali. XIX. asrın ikinci yarısında Azerbaycan Tarihşinaslığı. Bakü: Azerbaycan SSR İlimler Akademisi Neşriyyatı, 1967.
• Karabâğî Seyyid Emîr Hasan. Risale-i irâde-i cüziyye. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, 118:2a.
• Karabâğî Seyyid Emîr Hasan. Risaletüʼt-tevellâ veʼt-teberrâ. Milli Kütüphane, Adnan Ötüken, 2763:1b.
• Karabâğî Seyyid Emîr Hasan. Risale fî taʻni limen ḫâlefe Ali radiyellâhu Teâlâ ʻanhu. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 2291:7, 72a.
• Karabâğî, Seyyid Abdurrahmân. Sefînetüʼl-fetâvâ. Milli Kütüphâne, Yazmalar Koleksiyonu, 9687:1a.
• Karahî, Muhammed Tâhir. ʻİbâratuʼl-ʻİtibâr. Alamuddin Şeyhilavi Özel Arşivi, 8a.
• Kazâkî, Seyyid Semâleddîn. Dîvân. Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 943:63a.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37:40-41. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mevlevî, Tâhir. Kafkasya mücâhidi Şeyh Şâmilʼin gazavâtı. Dâruʼl-Hilâfe, Matbaa-i Âmidî, 1333:1915.
• Muallimî, Abdullâh b. Abdurrahmân. Aʻlâmuʼl-Mekkiyyîn.Mekke: Müssesetüʼl-Furkân, 1421:2000.
• Musayev, İslam. Göyçay rayonundaki dînî âbideler ve tarihî şahsiyetler. Bakü: İpekyolu Neşriyatı, 2014.
• Mustafazade, Tofik. Kuba eyaletinin kameral tasviri. Bakü: Sabah, 2008.
• Müskürî, Abdulhalîm. Şerhuʼş-Şihâbiyye fiʼl-ferâiz. Dâruʼl-Kutubiʼz-Zâhiriyye, Mecâmî, 8148:1a.
• Müskürî, Muhammed b. Cemâleddîn b. Ramazan. Hâşiyetuʼl-Beyzâvî. Gâzî Hüsrev Bey Kütüphânesi, 3815:1a. Müskürî, Yûsuf Ziyâeddîn. Beyânuʼl-Esrâr. Ankara Tarih, Dil, Coğrafya Kütüphânesi, A.142:3a.
• Müskürî, Yûsuf Ziyâeddîn. Silsiletuʼl-ʻUyûn, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü, B-5447:2a.
• Nimet, Meşedihanım. Korpus epigrafiçeskix pamyatnikov Azerbaydjana. Bakü: Nurlan, 2008.
• Nimet, Meşedihanım. Azerbaycanʼda pirler. Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyat-Poligrafiya Birliği, 1992. Osmanlı Arşivi BOA. Dâhiliye Muhâceret, HR.İD. 5:2.
• Öztürk, M. Kazım. İslâm felsefesine ışık veren seyyidler. Ankara: Yenigün Matbaası, 1969.
• Popara, Haso. Ko je al-Muhagir ad-Dagistânî prepisivac Mushafa Fadil-Pase Serifovica?, Prilozi za orijentalnu filologiju-POF, sy 59. 2009, 204-206.
• Rıhtım, Mehmet. “Yahyâ-yı Şirvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43:264-266. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Seyyid Nizâm Bedahşî. Menâkıbnâme-i Ali es-Semerkandî. Biblioteca Apostolica Vaticana, MSS. Vat. Turc. 166:2a-2b.
• Şirinov, Akil. “Karabağ bölgesinde mezheplerarası tolerant muhitin formalaşmasında seyyid ocaklarının rolü (Seyid Nigârî ananesi numûnesinde)”. Azerbaycanda tolerantlık ananesi, haz. Nahid Memmedov. Bakü: Nurlar, 2015.
• Şirvânî, Muhammed Emîn. Hâşiyetu cihetiʼl-vahde. Mektebetuʼl-Haramiʼl-Mekkî, 4189:47a.
• Şirvânî, Seyid Azîm. Seçilmiş eserleri. Bakü: Avrasiya Press, 2005.
• Şirvânî, Seyyid Saʻduddîn b. Mevlânâ Mahmûd, Nesruʼn-nâzırîn ve makbûluʼl-ḫâtırîn, Library of Leiden University, UB. Or. 801:3b-4b.
• Şirvânî, Seyyid Yahyâ. Çehel menâzil. Süleymaniye Kütüphanesi ,Nuruosmaniye, 4268:11a.
• Şirvânî, Seyyid Yahyâ. Keşfuʼl-kulûb. Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 4268:2a.
• Tahirzade, Adalet. Şekinin tarihi kaynaklarda. Bakü. Master, 2005.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Mesâlikuʼl-ḫalâs fî mehâlikiʼl-ḫavâs, Bibliotheque Nationale de France, Departement Des Manuscrits, Arabe 4606:107a.
• Afurca, “Manyas Şeceresi”. 29. 02. 2020. https://afurca.com/secere-i-tuba-soyagaci/manyas-seceresi/?fbclid=IwAR2921h3NA7QF55AFSEhhDsF2oVDCknmJ0Cr6JWDlI18vP3IL0gq_Py5320.